Cầu Trường Tiền hay cầu Tràng Tiền? Vì sao gọi cầu Trường Tiền là “sáu vài mười hai nhịp”?

Trong ca khúc nổi tiếng về xứ Huế của nhạc sĩ Duy Khánh – Ai Ra Xứ Huế – có câu hát:

Chứ cầu Trường Tiền sáu vài mười hai nhịp
Thương nhau rồi xin kịp về mau…

Nếu có người hỏi rằng cầu Trường Tiền có mấy vài, mấy nhịp, thì ai cũng dễ dàng trả lời được là ở trong ca dao, âm nhạc đều đã nói rõ là có “6 vài, 12 nhịp rồi”, răng mà hỏi chi lạ rứa…

Tuy nhiên nhiên, ngẫm lại, 6 vài là 6 vài nào, 12 nhịp là 12 nhịp nào? Hãy cùng nhìn lại cầu Trường Tiền sau:

Cầu Trường Tiền ngày nay:

Cầu Trường Tiền thời Pháp:

Năm 1968, cây cầu nổi tiếng này bị giật sập, sau đó đã được sửa lại. Xem 2 hình này, chúng ta có thể thấy cả trước và sau thời điểm đó, đếm đi đếm lại nhịp cầu đều ra kết quả là cầu Trường Tiền có 6 nhịp, 12 cái vài, chứ đâu có phải là “6 vài 12 nhịp” như người ta thường nói? Có gì sai ở đây nhỉ?

Khi có một người đưa câu hỏi này lên trên Group Quán Nhạc Vàng, tôi đã đi tìm hiểu, và thấy có một bài giải thích sau đây của tác giả Công Thắng trên báo The Saigon Times, mời bạn xem qua:

“Cầu Trường Tiền sáu vài, mười hai nhịp,
Em theo (qua) không kịp tội lắm anh ơi…
Bấy lâu ni mang tiếng chịu lời
Dẫu có xa nhau đi nữa cũng tại ông trời mà xa”

Kẻ viết bài này từng nhiều năm qua lại tới lui trên cây cầu nổi tiếng ở cố đô, vậy mà trước đây vẫn cứ thắc mắc: nếu coi nhịp cầu là “khoảng cách giữa hai trụ hoặc mố cầu liền nhau” (Từ điển tiếng Việt) thì Trường Tiền chỉ có 6 nhịp chứ không phải 12 nhịp, và nếu cho “vài cầu” như một cách gọi khác của “vì cầu” và từ này được giải nghĩa là “kết cấu nối liền nhịp giữa hai mố cầu và tựa trên các mố đó” thì thực tế có đến 12 “vài cầu” hai bên chứ không phải chỉ có 6 vài. Thắc mắc, nhưng ngại không hỏi ai bởi e mang tiếng là “ngớ ngẩn”. Nhưng rồi đến lúc cũng cần tra, hỏi.

• (Về nghĩa của chữ “Vài”. Phải chăng cũng có thể hiểu “vài” (vài cầu) là từ đọc trại của “vai”, dựa theo sự giải nghĩa từ “vai’ cũng trong Từ điển tiếng Việt: “Vai:… Bộ phận của một số vật, giống như hình cái vai hoặc có tác dụng gánh, đỡ như cái vai. Vai lọ. Vai cày”? “Hình vành lược” mà Wikipedia mô tả cũng có dạng khum cong như cái vai).

Tra trên Wikipedia thấy ghi rõ: “Cầu Trường Tiền (hoàn thành năm 1899) còn được gọi là cầu Tràng Tiền, là chiếc cầu dài 402,60 mét, gồm 6 nhịp dầm thép hình vành lược (chiếc lược cong – NV), khẩu độ mỗi nhịp 67 mét”. Từ điển Bách khoa Việt Nam và nhiều tác phẩm nghiên cứu khác cũng thấy ghi như rứa. Ngay cả trong kho tàng ca dao xứ Huế cũng từng có những câu khác ghi rõ “sáu nhịp” trái với câu trên, chẳng hạn:

Chợ Đông Ba đem ra góc thành
Cầu Trường Tiền sáu nhịp, bến đò Ghềnh bắc ngang

Nhà thơ xứ Huế Ưng Bình – Thúc Giạ Thị, trong bài thơ thất ngôn bát cú nhan đề Hương Giang cũng tả cầu Trường Tiền:

Sáu nhịp vòng cung cầu đã bắc
Trăm năm bến cũ dấu còn lưa… (dẫn theo Trần Đức Anh Sơn).

Trong cuốn Đặc khảo văn học dân gian Thừa Thiên – Huế (NXB Trẻ, 2010), nhà nghiên cứu Lê Văn Chưởng cũng ghi lại vài dị bản “sáu nhịp” như hai câu đã dẫn trên, chẳng hạn:

… Cầu Trường Tiền sáu nhịp bắc qua
Tả Thanh Long, hữu Bạch Hổ, đợi khúc câu ca thái bình

hoặc có kể thêm “mười hai vài” như:

Cầu Trường Tiền mười hai vài, sáu nhịp
Anh qua không kịp tội lắm em ơi
Đêm nằm tấm tức lụy nhỏ tuôn rơi
Dẫu có xa nhau đi nữa cũng tại ông trời mà xa”

Rõ ràng trong dân gian từng lưu hành các câu ca dao “Trường Tiền sáu nhịp, mười hai vài” chân phương, cho đến khi nó bị lấn lướt, thất thế và bị đẩy lui vào góc khuất bởi “Trường Tiền sáu vài, mười hai nhịp”… tréo ngoe! Nhưng vì sao nó lại rơi vào tình cảnh đó?

Trong bài viết Huế – triều Nguyễn một cái nhìn, nhà nghiên cứu Trần Đức Anh Sơn đã giải thích rất hợp lý: “Xin thưa rằng họ (người dân Huế) phải hoán vị số từ để câu ca dao thêm vần, thêm điệu mà thôi. Khổ một nỗi, sau khi hoán vị số từ cho vài và nhịp, câu ca dao trở nên hay và nổi tiếng nên ai cũng thuộc nằm lòng”.

Nhưng “thêm vần, thêm điệu” như thế nào thì tiếc rằng nhà nghiên cứu chưa nói rõ. Thử xem, có thể cho câu ca dao “sáu nhịp, mười hai vài” xuất hiện trước (vì nó mô tả đúng thực tế). Nhưng một hôm đẹp trời nọ, có chàng thi sĩ vô danh ngẫu nhiên buột miệng ngâm nga đảo ngược – hay hoán vị – số từ của nhịp và vài cầu, thành ra “sáu vài, mười hai nhịp” và thấy êm xuôi, thuận miệng, cũng hay hay nên chi cứ thế mà truyền khẩu sang người khác. (Xin mở ngoặc: ngay cả một số sáng chế, phát minh khoa học, kỹ thuật lớn cũng được tìm ra môt cách ngẫu nhiên mà).

Ở đây, có hai từ quan trọng là “hai” và “vài” mà nếu để liền kề nhau (mười hai vài, sáu nhịp) thì không mấy tác dụng về vần điệu, nhưng sắp xếp chúng lại như một dạng vần lưng (yêu vận – sáu vài, mười hai nhịp) trong một câu thơ thì rất ăn khớp, rất thuận miệng. Sự móc nối ăn khớp này rất quan trọng, nó giúp người ta dễ thuộc, dễ nhớ – một yêu cầu cốt lõi của văn chương truyền khẩu. Mặt khác, ở các cụm từ “sáu vài”, “mười hai nhịp” các thanh bằng trắc xen nhau – thay vì “sáu nhịp” (đều thanh trắc) và “mười hai vài” (đều thanh bằng) – làm cho câu thơ bổng trầm rất thú vị. Và thế là ra đời câu đầu đã “cải biên”:

Cầu Trường Tiền sáu vài, mười hai nhịp…

Với ưu thế về thanh âm vần điệu đó, câu ca dao “mô tả sai trong thực tế” này được truyền tụng khắp chốn trong hàng thế kỷ và đến tận giờ trong cái nhìn và tâm thức dân gian vẫn cho là đúng hiển nhiên. Lạ thay, sức mạnh của thanh âm, vần điệu; nó có thể dẫn dắt người ta theo một cái nhìn khác về cảnh vật đời thường miễn là nó đạt được hiệu quả nghệ thuật hợp với mỹ cảm của con người. Cho nên “cầu Trường Tiền 6 vài…” vẫn cứ được dân gian yêu thích truyền tụng và luôn ngân nga trong lời ru của các mẹ, các chị.

Một câu hỏi khác mà nhiều người thắc mắc, đó là tên gọi Trường Tiền hay là Tràng Tiền mới đúng. Nhiều người cho rằng Trường đổi thành Tràng là do kỵ húy vua chúa nhà Nguyễn giống như rất nhiều chữ khác (Hoàng – Huỳnh, Vũ – Võ, Hoa – Huê…). Tuy nhiên sự thật là triều nhà Nguyễn không có ai tên Trường.

Ngoài ra, cái tên Trường Tiền đã được sử dụng chính thức trước năm 1975, và chỉ bị đổi thành Tràng Tiền sau năm 1975 khi chính quyền mới nắm quyền. Vì vậy Trường – Tràng không phải là kỵ húy vua chúa Nguyễn, mà có thể là do phương ngữ ở miền Bắc. Chúng ta cũng biết rằng các tên gọi Trường An, Trường Thi ở Hà Nội khi xưa đã được chuyển thành Tràng An, Tràng Thi. Vì vậy tên gọi Trường Tiền cũng đã bị đổi thành Tràng Tiền sau năm 1975.

nhacxua.vn biên soạn và tổng hợp
Nguồn: thesaigontimes.vn