Trong nền tân nhạc Việt Nam, hiếm có nhạc sĩ nào mà tài năng đạt đến đỉnh cao nhất ngay khi vừa thành niên như trường hợp của nhạc sĩ Văn Cao. Dù không được được sinh ra trong gia đình dòng dõi nghệ thuật, cũng không được ăn học tới nơi tới chốn vì nhà rất nghèo, nhưng bằng tài năng thiên phú, nhạc sĩ Văn Cao có sáng tác đầu tay là bài Buồn Tàn Thu khi chỉ mới 16 tuổi, một tuyệt phẩm mang những nỗi trăn trở vượt xa tầm của một thiếu niên 16 tuổi thông thường.
Liên tiếp sau đó, những tuyệt tác âm nhạc khác được ra đời: Thiên Thai, Bến Xuân, Suối Mơ, Cung Đàn Xưa, Trương Chi,… Trong số đó, ca khúc Thiên Thai được nhiều người đánh giá “đỉnh cao của nền tân nhạc Việt Nam”. Hầu hết các nhạc sĩ nổi danh sau này, cùng rất nhiều các nhà phê bình âm nhạc đều dành những lời xưng tụng cao nhất cho Thiên Thai và tài năng thiên phú của nhạc sĩ Văn Cao trong cả 3 lĩnh vực: thi ca, âm nhạc và hội họa, và những tinh hoa nghệ thuật đó đều hội tụ trong tuyệt khúc Thiên Thai.
Click để nghe Lê Dung hát Thiên Thai
Bài hát này được nhạc sĩ Văn Cao trình làng vào năm 1941, khi ông mới chỉ 18 tuổi, được phôi thai từ những cảm xúc, rung động tinh khôi, trong trẻo của một thiên tài âm nhạc trước cảnh sắc quê hương xứ Việt, đồng thời mượn hình ảnh cõi đào nguyên trong các tác phẩm Đường Thi xưa.
Khi viết lời đề tựa cho Thiên Thai vào năm 1944, nhạc sĩ Văn Cao ghi lại như sau: “Ảnh hưởng sông nước khúc Thiên Thai cổ trong khung cảnh huyền diệu của Đường Thi với hai truyện Thiên Thai và Đào Nguyên. Người Sông Ngự đã lạc cảm xúc rồi…”.
Trước đó, vào năm 1940, nhạc sĩ Văn Cao có dịp ghé thăm sông Hương xứ Huế. Không gian trầm mặc, phong cảnh thơ mộng nơi đây đã khơi những mạch cảm xúc đầu tiên để ông bắt đầu có ý định sáng tác Thiên Thai. Sau đó ông có chuyến đi thuyền trên sông Phi Liệt ở quê hương Hải Phòng, vừa nghe ca trù trên sông nước, vừa ngắm cảnh sắc hoang liêu hữu tình, nhạc sĩ đã tiếp luồng cảm xúc đã nhen lên ở sông Hương để hoàn thành một tuyệt tác được xem là vừa tuyệt kỹ, vừa tuyệt mỹ:
Tiếng ai hát chiều nay vang lừng trên sóng
Nhớ Lưu Nguyễn ngày xưa lạc tới Đào Nguyên
Kìa đường lên tiên, kìa nguồn hương duyên
theo gió tiếng đàn xao xuyến
Phím tơ lưu luyến, mấy cung u huyền
Mấy cung trìu mến như nước reo mạn thuyền
Âm ba thoáng rung cánh đào rơi
Nao nao bầu sương khói phủ quanh trời
Lênh đênh dưới hoa chiếc thuyền nan
Quê hương dần xa lấp núi ngàn
Bâng khuâng chèo khua nước ngọc tuyền
Ai hát trên bờ Đào Nguyên
Mở đầu bài hát, Văn Cao mượn ngay câu chuyện của hai chàng Lưu Thần và Nguyễn Triệu trong U Minh Lục của Lưu Nghĩa Khánh (đời Tống) đi lạc đến Thiên Thai để kể câu chuyện “đi lạc” của chính mình. Xưa, hai chàng Lưu Nguyễn vì mải mê hái thuốc, đắm chìm trong hoa thơm cỏ lạ mà được dịp nếm đào tiên, đi vào tiên cảnh, vui vầy cùng tiên nữ. Nay, Văn Cao vì mê mẩn theo “tiếng ai hát chiều nay vang lừng trên sóng” mà “lạc hồn” vào cõi tiên xưa lúc nào không hay.
Nhiều người nhận xét rằng, cái trác tuyệt của Thiên Thai không chỉ nằm ở những giai điệu thần tiên, những khuôn nhạc trầm bổng, hài hoà mà ca khúc còn biến hoá thay đổi tuần tự qua nhiều nhạc cảnh giống như một bản nhạc giao hưởng hay một vở opera. Đoạn hát đầu tiên này chính là nhạc cảnh mở đầu, đưa người nghe cùng đi vào chốn phân giao, chuyển tiếp giữa Thiên Thai và trần đời. Cũng ở đây, ta thấy thoáng những dòng sông Hương, sông Phi Liệt; những câu hò, tiếng hát “vang lừng trên sóng” của những cô gái, chàng trai; những tiếng đàn cầm đưa đẩy, réo rắt trên sông.
Trong hồi ký của mình, nhạc sĩ Phạm Duy đã dành những lời xưng tụng cho bài hát này: “Thiên Thai là một trường ca ấn tượng impressionist tạo cảm xúc cho người nghe nhiều hơn là mô tả một câu chuyện. Tất cả những hình ảnh chính của câu chuyện cổ như hai chàng Lưu Nguyễn, bầy thiên tiên hoặc những cảnh vật như suối hoa đào, chiếc thuyền lan, nước ngọc tuyền đều được mô tả một cách rất mơ hồ… giống như trong một giấc mộng vậy. Ta biết là có con thuyền chở Lưu Nguyễn tới cõi Thiên Thai, ta biết là có bầy thiên tiên múa hát dâng trái đào thơm… nhưng ta không thấy được họ… Trong Thiên Thai cõi mơ của Văn Cao chúng ta không thể nào bước vào cái vườn cấm này được. Ðây là cõi riêng của Người Sông Ngự, cõi riêng của nhạc sĩ Văn Cao”.
Quả thực, Văn Cao đã khởi lên không chỉ những câu hát, những khung hình, mà là cả một thước phim dài ấn tượng với những cảnh sắc mơ hồ, lấp loáng, hư hư thực thực với những rung động, những âm thanh thánh thót xa gần, tưởng như chạm được rồi nhưng lại không thể, tựa như một giấc mơ. Giấc mơ ngàn đời không thể chạm tới của loài người. Và giống như lời nhạc sĩ Phạm Duy, Thiên Thai mãi mãi là một khu vườn cấm mà ta chẳng thể nhìn thấy, chẳng thể bước vào, chỉ có thể ngắm nghía và tận hưởng qua lăng kính của “người sông Ngự”:
Thiên Thai chốn đây hoa xuân chưa gặp bướm trần gian
Có một mùa đào dòng ngày tháng chưa tàn qua một lần
Thiên tiên chúng em xin dâng hai chàng trái đào thơm
Khúc nghê thường này đều cùng múa vui bầy tiên theo đàn
Đèn soi trăng êm nhạc lắng tiếng quyên
Đây đó nỗi lòng mong nhớ
Này khúc bồng lai
Là cả một Thiên Thu trong tiếng đàn chơi vơi
Đàn xui ai quên đời dương thế
Đàn non tiên đàn khao khát khúc tình duyên
Thiên Thai! Ánh trăng xanh mơ tan thành suối trần gian
Ái ân thiên tiên em ngờ phút mê cuồng có một lần
Thông thường, những tác phẩm nghệ thuật hay đều được nghệ sĩ lấy cảm hứng, chất liệu từ chính đời sống thực, cảm xúc thật. Chính cái “thực” đó sẽ lôi kéo, thu hút sự đồng cảm và tán dương của người thưởng ngoạn. Riêng với Thiên Thai, Văn Cao chinh phục người nghe bằng một thế giới “phi thực” đầy mê đắm và sắc nét lạ kỳ. Thiên Thai mở ra cho người nghe không chỉ những cảnh sắc, thanh âm thần tiên, mà còn kéo người nghe hoà vào những rung cảm vừa thoát tục, bềnh bồng vừa rất đời thường. Đó chính là “nỗi lòng mong nhớ” quê nhà thấp thoáng đâu đó sau những phút giây choáng ngợp trước cảnh sắc thần tiên, khi những tiệc tùng vui vẻ tạm dừng, khi “đèn soi, trăng êm, nhạc lắng tiếng quyên”.
Click để Thái Thanh và ban Tiếng Tơ Đồng hát Thiên Thai trước 1975
Gió hắt trầm tiếng ca, tiếng phách ròn lắng xa
Nhắc chi ngày xưa đó đến se buồn lòng ta
Đào Nguyên trước Lưu Nguyễn quên trần hoàn
Cùng bầy tiên đàn ca bao năm
Nhớ quê chiều nào xa khơi
Chắc không đường về, tiên nữ ơi!
Đào Nguyên trước Lưu Nguyễn khi trở về
Tìm Đào Nguyên, Đào Nguyên nơi nao?
Những khi chiều tà trăng lên
Tiếng ca còn rền trên cõi tiên
Trong video âm nhạc “Giấc Mơ Một Ðời Người” thực hiện trước khi mất không lâu, Văn Cao tâm sự: “Tại sao tôi nói đến Thiên Thai là bởi vì một nơi một cõi nào đó người ta coi như đất hứa mà cái đất hứa ấy thì không ai tìm được trên cái cõi thế gian này, đi tìm mãi trong những cái hoài niệm của mình tuổi thanh niên thì nhớ ra rằng có lần tìm ra được”. Phải chăng, Văn Cao cũng như Lưu Nguyễn năm xưa, đã thực sự tìm được cõi Thiên Thai cho mình, nhưng lại chẳng thể ở lại, chẳng thể hoàn toàn thuộc về nơi đó, bởi những vương mang, vướng mắc nơi trần thế không thể phủi bỏ.
Dù ra đời đã tròn 80 năm trước, nhưng đến tận ngày nay Thiên Thai vẫn là một nhạc phẩm đỉnh cao, giữ vị trí độc tôn trong âm nhạc Việt. Theo lời nhận xét của nhạc sĩ Phạm Duy, ngay từ thời điểm ra đời, Thiên Thai đã tạo ra một cuộc bứt phá ngoạn mục:
“Một bài hát, theo tôi thật là tuyệt diệu! Nó vừa có tính chất trường ca, vừa có tính chất nhạc cảnh. Nếu hình thức ca khúc trong Tân Nhạc Việt Nam cho tới năm 1944 này vẫn còn nằm trong khuôn khổ một đoản khúc được ước định trong một số khuôn nhạc nào đó, với một lối chuyển cung, chuyển điệu công thức nào đó… thì “Thiên Thai” của Văn Cao đã vươn lên một thức rất lớn, chia ra nhiều đoạn, nhiều cảnh, gồm tới con số chín mươi bốn khuôn nhạc, chan chứa những giai điệu thần tiên và những lời ca thần diệu… “
Thiên Thai cũng là ca khúc hiếm hoi mà nhạc sĩ “dám” đem phối trộn cả ba loại nhạc ngũ cung của Việt, Trung Hoa và Tây Nguyên vào trong cùng một ca khúc. Tuy nhiên, chính sự phối trộn nhuần nhuyễn và tinh tế này đã đem đến cho Thiên Thai những nét nhạc khác biệt, thăng hoa và bay bổng tuyệt diệu.
Năm 1946, khi nhạc sĩ Văn Cao làm việc cho báo Độc Lập, ông đã đăng quảng cáo từ nhạc bài Thiên Thai lên chính tờ báo mà ông làm việc, mẩu quảng cáo đó như sau:
Mẩu quảng cáo này cho biết từ nhạc ca khúc Thiên Thai được in tại nhà in Rạng Đông, và đó cũng là nhà in thuộc gia đình cô Nghiêm Thúy Băng, chính là vợ của nhạc sĩ Văn Cao sau đó không lâu. Thời điểm năm 1946, họ vừa quen biết nhau được 1 năm, lúc đó Văn Cao thường lui tới nhà in Rạng Đông để làm công việc trình bày tờ báo Độc Lập, vốn được in tại đây, và được gặp cô tiểu thư Nghiêm Thúy Băng. Trong mẩu quảng cáo có ghi tên Nghiêm Văn Bình, có thể là anh của cô Nghiêm Thúy Băng.
Bài: Niệm Quân
Bản quyền bài viết của nhacxua.vn