Những ai từng học ở trường Đại học Văn Khoa xưa, nay là trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, hẳn sẽ ấn tượng với hai khối nhà nằm hai bên đường Đinh Tiên Hoàng, mặt hướng ra đại lộ Thống Nhứt (xưa là đại lộ Norodom, nay là đường Lê Duẩn). Bên cạnh khu hồ Con Rùa, đây được coi là một “khung trời đại học” khác của đô thành Sài Gòn, với sự hiện diện của các trường Văn Khoa, Dược Khoa và Canh Nông trước năm 1975, nằm trong các khối nhà từng là Thành Cộng Hòa trước năm 1963.
Tuy nhiên, ít ai biết rằng các khối nhà này là dấu tích còn lại của doanh trại lính Pháp, thường được người Việt gọi là thành “Ông Dèm”. Thành này được xây dựng trên nền cũ của thành Quy và thành Phụng từ thời nhà Nguyễn. Vị trí ngày nay là ngã tư Đinh Tiên Hoàng – Tôn Đức Thắng từng là cổng của trại lính, sau này là cổng thành Cộng Hòa. Khi nhìn vào hình ảnh cũ, có thể thấy rằng chưa có con đường xuyên qua hai khối nhà như hiện tại; con đường này chỉ xuất hiện từ năm 1963.
Hiện tại, khu nhà bên trái thuộc về khoa Dược của Đại học Y Dược, một phần được cho thuê mở quán cà phê, trong khi khu nhà bên phải là một phần của Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn.
Nếu nhìn lại lịch sử vùng đất Sài Gòn – Gia Định từ giữa thế kỷ 19, nơi đây là vị trí ghi dấu một sự kiện lớn: vào ngày 17/02/1859, liên quân Pháp – Tây Ban Nha tấn công thành Phụng (thành Gia Định), mở đầu cho việc xâm chiếm Nam Kỳ suốt gần 100 năm sau đó. Dưới đây là hình vẽ thể hiện trận đánh khốc liệt này, ở ngay vị trí ngã tư Đinh Tiên Hoàng – Tôn Đức Thắng ngày nay:
Thành Phụng được vua Minh Mạng xây dựng năm 1837 sau khi dẹp loạn Lê Văn Khôi và san bằng thành Quy (hay còn gọi là thành Bát Quái) được chúa Nguyễn Ánh (vua Gia Long) cho xây dựng từ năm 1790.
Nhìn vào bản vẽ mô tả trên, có thể thấy Vua Minh Mạng đã phá thành Quy để xây lại thành Phụng với quy mô nhỏ và đơn giản hơn rất nhiều. Cổng chính của thành Phụng chính là vị trí được nhắc đến trong bài viết này.
Sau khi hạ thành Phụng vào tháng 2 năm 1859, liên quân Pháp – Tây Ban Nha không đủ quân để giữ thành nên đã cho hỏa thiêu toàn bộ. Vài năm sau, khi quân Pháp hoàn toàn làm chủ vùng đất Sài Gòn – Gia Định, trên nền cũ của thành Phụng, họ đã xây dựng một thành mới nhỏ hơn, được gọi là thành Ông-Dèm, nơi đồn trú của Trung đoàn bộ binh thuộc địa thứ 11 của Pháp.
Theo các bản đồ Sài Gòn vào thế kỷ 19 thì Thành Ông Dèm gồm 3 dãy nhà chính bên trong, và một số “khối nhà” ngoài cổng thành, trong đó hiện nay vẫn còn lại duy nhất 2 khối nhà ở ngay cổng (như trong hình trên).
Sau đây là hình ảnh Thành Ông Dèm (trên nền thành Phụng cũ) qua những tấm bản đồ cuối thế kỷ 19:
Dưới đây là 2 khối nhà ngoài cổng thành (ngày nay vẫn còn):
Dưới đây có thể coi đây là tấm không ảnh duy nhất chụp thành ông Dèm vào thập niên 1920:
Dưới đây là hình ảnh dãy bên trong của thành Ông Dèm:
Sau năm 1955, dưới thời đệ nhất cộng hòa, tổng thống Ngô Đình Diệm đổi tên thành thành Cộng Hòa, trở thành nơi đồn trú của Tiểu đoàn Phòng vệ Phủ Tổng thống, sau này nâng lên thành Lữ đoàn Phòng vệ Phủ Tổng thống. Thành Cộng Hòa bị thiệt hại nặng nề trong sự kiện ngày 1/11/1963, dẫn đến việc phế bỏ thành vào cuối năm đó.
Sự kiện ngày 1/11/1963, thành Cộng Hòa trở thành nơi giao tranh dữ dội và bị thiệt hại nặng nề, được thể hiện qua loạt ảnh sau đây:
Sau khi thành Cộng Hòa bị phế bỏ, để thuận tiện cho việc mở đường nối thông đường Cường Để (nay là Tôn Đức Thắng) với đường Đinh Tiên Hoàng, người ta đã đập bỏ khúc giữa của dãy nhà, biến khu vực này thành trường học. Con đường mới giúp việc đi lại từ trung tâm Quận Nhất về Đa Kao trở nên thuận tiện hơn.
Dưới đây là hình ảnh dãy nhà dài được cắt đôi, mở đường cho xe chạy ở giữa:
Ngày 14/12/1963, Trung tướng Dương Văn Minh, Chủ tịch Hội đồng Quân nhân Cách mạng, chủ tọa lễ bàn giao thành Cộng Hòa cho Bộ Quốc gia Giáo dục để thiết lập một khu Đại học trong khi chờ đợi hoàn thành khu Đại học Thủ Đức. Tập san Văn Hóa Nguyệt San của Bộ Quốc gia Giáo dục đưa tin cuối năm 1963 rằng các trường Đại học Dược Khoa, Văn Khoa, Luật Khoa và Cao đẳng Nông Lâm Súc (Canh Nông) sẽ dời về đây.
Ngày nay, những dãy nhà phía trong đã không còn, chỉ còn 2 khối nhà nằm ngay góc ngã tư của 3 con đường lớn Đinh Tiên Hoàng – Lê Duẩn và Tôn Đức Thắng, là chứng nhân cho lịch sử Sài Gòn suốt 150 năm qua.
Một số hình ảnh thành Ông Dèm trên bưu thiếp vào đầu thế kỷ 20:
Bài: Đông Kha