Trần Hưng Đạo là một trong những đại lộ nổi tiếng của Sài Gòn xưa, là trục đường lớn nhất nối trung tâm Sài Gòn – Chợ Bến Thành đến Chợ Lớn. Đường Trần Hưng Đạo ban đầu mang tên Gallieni, là con đường huyết mạch đi xuyên Sài Gòn dọc theo rạch Bến Nghé, được xây dựng cách đây vừa tròn 100 năm.
Cho đến đầu thế kỷ 20 thì khu vực đường Trần Hưng Đạo (tên hiện nay) từ phía đường Abattoir (nay là Nguyễn Thái Học) trở ra phía Chợ Lớn vẫn còn là những ruộng lúa mênh mông, lúc đó đường Trần Hưng Đạo và chợ Bến Thành lúc đó vẫn chưa được quy hoạch xây dựng. Ngay trong tấm bản đồ Sài Gòn năm 1900, khu vực nói trên được ghi chú là rizieres, tiếng Pháp nghĩa là ruộng lúa.
Bản đồ Sài Gòn năm 1900, khi chưa có chợ Bến Thành
Khi đó giữa Sài Gòn và Chợ Lớn vẫn còn ngăn cách bởi một vùng đồng không mông quạnh, chỉ có thể đi từ Sài Gòn đến Chợ Lớn qua con đường La Grandière (nay là đường Lý Tự Trọng) đến Route Haute de Cholon (đường Nguyễn Trãi ngày nay). Con đường này còn được gọi bằng tên khác là Đường Thiên Lý phía Nam, hoặc Đường Trên (để phân biệt với Đường Dưới nằm dọc theo rạch Bến Nghé, nay là đại lộ Võ Văn Kiệt).
Chợ Bến Thành hơn 100 năm trước
Đầu thập niên 1910, để thay thế chợ Bến Thành cũ (nằm bên đại lộ Charner, nay là Nguyễn Huệ) đã xuống cấp nặng nề, chính quyền thành phố Sài Gòn quyết định xây dựng chợ Bến Thành mới ở ngay đối diện ga xe lửa, nằm ở góc đường Amiral Courbet (nay là đường Nguyễn An Ninh) và Nemesis (nay là Phó Đức Chính). Việc xây dựng chợ đã cắt đi một phần đáng kể của 2 con đường này, đồng thời tạo ra 2 con đường mới ở 2 bên hông chợ mang tên Schroeder và Vienot (nay là Phan Chu Trinh và Phan Bội Châu).
Chợ Bến Thành trong bản đồ Sài Gòn năm 1918. Lúc này Đại lộ Galliéni (nay là đường Trần Hưng Đạo) vừa được xây dựng xong
Chợ Bến Thành được xây dựng năm 1912 và hoàn thành năm 1914, và sự xuất hiện của ngôi chợ này làm thay đổi hoàn toàn khu vực này:
Ga xe lửa được mở rộng hơn, mở thêm các con đường xung quanh ga xe lửa, đại lộ Bonard (nay là Lê Lợi) được nối dài thêm để đi thẳng từ Opera House đến chợ Bến Thành mới, các đường đằng trước mặt chợ mới cũng được quy hoạch lại, đặc biệt là vào năm 1916-1917 đã mở thêm một trục đường bộ lớn nối chợ Bến Thành với Chợ Lớn, đặt tên là đại lộ Galliéni (từ năm 1955 đến nay đổi tên thành Trần Hưng Đạo). Galliéni là tên vị tướng Pháp vừa qua đời năm 1916. Galliéni là người từng đối đầu với Đề Thám trong cuộc khởi nghĩa Yên Bái.
Bản đồ Sài Gòn năm 1921, khi đã có chợ Bến Thành (hình vuông góc trên bên phải), trước mặt chợ quảng trường Eugène Cuniac và ga xe lửa được mở rộng, góc dưới bên trái là đại lộ Galliéni
Đại lộ Galliéni nằm chính giữa 2 con đường cũ đã có trước đó là Amiral Courbet (nay là Nguyễn An Ninh) và Hamelin (nay là Lê Thị Hồng Gấm), một đầu giáp với ga xe lửa và Eugène Cuniac (nay là quảng trường Quách Thị Trang), một đầu nối với rue des Marins ở Chợ Lớn. Năm 1955, đường des Marins mang tên đại lộ Đồng Khánh, sau 1975 đổi tên thành Trần Hưng Đạo B.
Từ những năm 1950 về sau, con đường này chứng kiến những biến động to lớn của Sài Gòn, điển hình là vụ quân đội của chính phủ thủ tướng Ngô Đình Diệm đụng độ với lực lượng Bình Xuyên đầu năm 1955.
Đại lộ Trần Hưng Đạo năm 1955
Năm 1955, khi quân Pháp rút khỏi Miền Nam, chính quyền VNCH đặt lại tên đường cho các đường phố, hầu hết các tên đường mang tên Pháp (trừ một số người có công lao trong sự nghiệp phục vụ dân sinh như là bác sĩ Yersin, Pasteur…) đều được đổi tên thành các vị anh hùng dân tộc, và đường Galliéni được chính thức mang tên Trần Hưng Đạo cho đến ngày nay.
Đường Trần Hưng Đạo bắt đầu từ quảng trường Eugène Cuniac, quảng trường này được đổi tên lại thành công trường Diên Hồng.
Đầu đại lộ Trần Hưng Đạo, nhìn từ cầu bộ hành trước chợ Bến Thành
_
Góc ảnh khác của đầu đại lộ Trần Hưng Đạo
Đầu đường Trần Hưng Đạo là các giao lộ, một bên là với đường Calmette, một bên là nhà ga sài Gòn và đường Phạm Ngũ Lão.
Bên trái hình là góc Trần Hưng Đạo- Calmette, với tòa nhà màu trắng là Sinco. Chính giữa hình (cây xăng SHELL) là mũi tàu góc đường Trần Hưng Đạo – Phạm Ngũ Lão. Bìa phải hình này là cổng nhà ga xe lửa
_
Góc đường Calmette – Trần Hưng Đạo có cửa hàng đại lý cho hãng máy may Sinco, được coi như là biểu tượng để nhận biết con đường Trần Hưng Đạo trước năm 1975. Bên góc đối diện với Sinco là nhà hàng Văn Cảnh
_
Nhà hàng Văn Cảnh ở đầu đại lộ Trần Hưng Đạo
_
Dãy nhà này trên đại lộ Trần Hưng Đạo, nằm sát với tòa nhà Sinco
Từ đường Calmette, đi theo đường Trần Hưng Đạo 1 chút nữa sẽ đến giao lộ của 3 đường Trần Hưng Đạo – Ký Con – Yersin.
Giao lộ của Trần Hưng Đạo với Ký Con & Yersin năm 1956
_
Vừa qua giao lộ Trần Hưng Đạo với Yersin và Ký Con là gặp rạp Đại Nam bên tay trái
_
Rạp Đại Nam năm 1966. Đây là rạp chiếu phim hạng sang cùng với rạp Rex, Eden. Từ thập niên 1960 về sau đến năm 1975 rạp này chuyên chiếu phim Hồng Kông, Đài Loan, rất ít chiếu phim Mỹ và Pháp, còn 2 rạp Rex, Eden thì chuyên chiếu phim Mỹ và Pháp. Rạp Đại Nam và rạp REX có chung chủ là ông bà Ưng Thi
_
Gửi xe đi xem phim ở rạp Đại Nam – số 79 đường Trần Hưng Đạo. Ngày nay, đây là Nhà hàng, tiệc cuói, khách sạn Đại Nam
Qua rạp Đại Nam một chút sẽ gặp ngã 4 Trần Hưng Đạo – Nguyễn Thái Học. Ngay góc này còn có đường Bùi Viện đâm ra, ngày nay là phố Tây nổi tiếng.
Phía trước là ngã tư Trần Hưng Đạo – Nguyễn Thái Học
_
Ở giữa hình này là trường Tiểu Học Nguyễn Thái Học nằm ở góc đường Trần Hưng Đạo – Nguyễn Thái Học (mặt chính của trường là trên đường Hồ Văn Ngà, nay là Lê Thị Hồng Gấm). Tòa nhà cao nằm bên trái hình này chính là rạp Đại Nam
_
Ngã 4 Trần Hưng Đạo – Nguyễn Thái Học
_
Ngã 4 Trần Hưng Đạo – Nguyễn Thái Học năm 1979
_
Từ ngã 4 (thực ra là ngã 5) Trần Hưng Đạo – Nguyễn Thái Học – Bùi Viện nhìn về phía đường Đề Thám
_
Học trò trường Nữ tiểu học Phan Văn Trị (góc Nguyễn Thái Học – Trần Hưng Đạo, nay là trường THPT Ernst Thälmann) băng qua ngã 4 để đến trường
Từ góc đường này, đi một chút nữa sẽ đến ngã 4 Trần Hưng Đạo – Đề Thám, sẽ đi ngang qua rạp cải lương nổi tiếng Nguyễn Văn Hảo. Rạp hát này được mệnh danh là Hàng Không Mẫu Hạm trước 1975, nơi đóng đô của một số đoàn hát cải lương lớn ở Sài Gòn ngày trước như: đoàn Việt Kịch Năm Châu, đoàn Hương Mùa Thu, đoàn Hoa Sen.
Rạp Nguyễn Văn Hảo có ba tầng khán phòng, tổng số ghế khán giả trong rạp là 1200 ghế (chưa kể ghế phụ đặt dọc theo đường đi khi gánh hát bán hết vé). Đây cũng là rạp hát có nhiều số ghế nhất ở Saigon
Rạp Nguyễn Văn Hảo nổi tiếng ở số 30 Trần Hưng Đạo (nay đổi tên thành rạp Công Nhân)
_
Đại lộ Trần Hưng Đạo, bên phải là rạp Nguyễn Văn Hảo, phía trước gần tới ngã 4 Trần Hưng Đạo – Đề Thám, có thể thấy thấp thoáng nhà thờ Tin Lành bên trái hình. Ngày nay nhà thờ này vẫn còn, nằm ngay góc ngã 4 Trần Hưng Đạo – Đề Thám
_
Nhà thờ Tin Lành góc Trần Hưng Đạo – Đề Thám
_
Tòa nhà PLAZA BEQ số 135 Trần Hưng Đạo, đối diện rạp Nguyễn Văn Hảo, nằm giữa đoạn Đề Thám và Bùi Viện
_
Plaza Hotel
_
Phía trước Plaza BEQ
_
Ảnh chụp từ PLAZA BEQ trên đường Trần Hưng Đạo về phía ngã 4 với đường Nguyễn Thái Học. Đường nhỏ ở giữa là Bùi Viện, ngay góc Bùi Viện – Trần Hưng Đạo là .nhà hàng vũ trường Tour d’Ivoire nổi tiếng. Ở phía xa, đường băng ngang bên trái hình là Phạm Ngũ Lão. Dãy nhà mái đỏ này đều thuộc quyền sở hữu của đại phú gia Nguyễn Văn Hảo, ông chủ của rạp Nguyễn Văn Hảo
_
Phòng trà Tháp Ngà (Tour d’Ivoire) góc Trần Hưng Đạo – Bùi Viện. Nay tòa nhà này vẫn còn
_
Từ trên PLAZA BEQ (135 Trần Hưng Đạo) nhìn xuống ngã tư Trần Hưng Đạo – Đề Thám. Dãu nhà mái màu đen hiện nay vẫn còn
_
Từ trên PLAZA BEQ (135 Trần Hưng Đạo) nhìn xa hơn về phía Trần Hưng Đạo – Nguyễn Cư Trinh, nơi có cây xăng ESSO
_
Một dãy phố trên đường Trần Hưng Đạo, trước mặt Nhà thờ Tin Lành
Từ ngã 4 Trần Hưng Đạo – Đề Thám, đi tới chút nữa sẽ đến ngã 3 “mũi tàu” Trần Hưng Đạo – Nguyễn Cư Trinh, góc đường ngày nay là khách sạn 5 sao Pullman.
Rạp Lê Ngọc góc Nguyễn Cư Trinh – Trần Hưng Đạo, cây xăng ESSO ngay phía trước rạp
_
Sát bên cây xăng ESSO là khách sạn Metropole. Ngày nay, vị trí này là khách sạn 5 sao Pullman
_
Ngay góc đường này còn có thêm một rạp hát nổi tiếng khác là rạp Hưng Đạo
_
Rạp cải lương Hưng Đạo được xây dựng năm 1960, là 1 trong những rạp cải lương lớn nhất thời đó. Sau này rạp đổi tên thành Trần Hữu Trang, ở vị trí Trần Hưng Đạo – Nguyễn Cư Trinh
_
Đối diện bên kia đường của rạp Hưng Đạo là Kỳ Sơn Hotel ở số 247 Trần Hưng Đạo
_
Xích lô máy trước Kỳ Sơn Hotel, góc Trần Hưng Đạo – Nguyễn Cư Trinh
Từ ngã 3 Trần Hưng Đạo – Nguyễn Cư Trinh đi tới chút nữa sẽ đến ngã 4 đường Trần Hưng Đạo – Huỳnh Quang Tiên (nay là Hồ Hảo Hớn).
Đại lộ Trần Hưng Đạo, bên trái hình sẽ là ngã 4 với đường Huỳnh Quang Tiên
_
Ngã 4 Trần Hưng Đạo – Huỳnh Quang Tiên. Ngày nay góc bên trái hình này là góc đường Trần Hưng Đạo – Cống Quỳnh, còn góc bên phải hình này là góc đường Trần Hưng Đạo – Hồ Hảo Hớn
_
Cũng tại ngã 4 này, đối diện bên kia đường là Khách sạn quốc tế (International Hotel)
Từ ngã tư này, đi thêm 1 chút nữa sẽ gặp ngã 4 Trần Hưng Đạo – Phát Diệm. Sau năm 1975, đường Phát Diệm đổi tên thành Trần Đình Xu.
Ngã tư Trần Hưng Đạo – Phát Diệm
Đi thêm khoảng 700m nữa sẽ đến một ngã 4 quan trọng, đó là 2 đại lộ Trần Hưng Đạo – Cộng Hòa (nay là đường Nguyễn Văn Cừ).
Từ ngã tư Trần Hưng Đạo – Cộng Hòa nhìn về phía trung tâm. Góc ảnh này nhìn rõ hơn sở Cứu Hỏa ở bên trái hình, với tháp quan sát nằm trong khuôn viên
Qua ngã 4 Trần Hưng Đạo – Cộng Hòa 1 đoạn là tới ngã tư Trần Hưng Đạo – Nguyễn Biểu:
Cây xăng góc ngã tư Trần Hưng Đạo – Nguyễn Biểu
_
Từ ngã tư Trần Hưng Đạo – Nguyễn Biểu nhìn về phía ngã tư Trần Hưng Đạo – Cộng Hòa (nay là Nguyễn Văn Cừ). Đoạn đường cong chính là vị trí ngã 4 với đường Cộng Hòa
_
Ngã tư Trần Hưng Đạo – Nguyễn Biểu. Bên trái là cây xăng Shell, bên phải là rạp Văn Cầm ngày xưa
Đi một chút nữa sẽ đến ngã 4 Trần Hưng Đạo – Trần Bình Trọng:
Ngay góc ngã 4 Trần Hưng Đạo – Trần Bình Trọng là Lăng Pétrus Ký
_
Khu nhà ở gần Trần Hưng Đạo – Trần Bình Trọng
_
Giữa hình là HONGTA HOTEL 6 tầng, ngày nay là Trường Cao Đẳng Kinh Tế Đối Ngoại cơ sở 1 (số 81 Trần Bình Trọng). Bên phải là đường Trần Hưng Đạo
_
Victoria Hotel tại số 937 Trần Hưng Đạo ở Quận 5, gần bệnh viện Sùng Chính (nay là Bệnh viện Chấn thương Chỉnh hình), nằm ở gần ngã 3 Trần Hưng Đạo – Petrus Ký (nay là Lê Hồng Phong)
_
Khách sạn Victoria ở gần ngã 4 Trần Hưng Đạo – Huỳnh Mẫn Đạt
_
Hình chụp đường Trần Hưng Đạo từ Khách sạn Victoria (Quận 5) nhìn về phía Quận 1. Tòa nhà cao bên phải là President Hotel 727 Trần Hưng Đạo (nằm giữa 2 đường Trần Bình Trọng – Nguyễn Biểu). Ở giữa hình, bên cạnh tòa nhà màu xanh da trời là tòa nhà ở số 606 đường Trần Hưng Đạo, trụ sở của Bộ tư lệnh quân đội Đại Hàn tại Miền Nam
_
Hình cùng 1 góc ảnh với hình bên trên. Tòa nhà màu trắng là President Hotel
_
Ảnh chụp từ khách sạn President Hotel ở số 727 Trần Hưng Đạo, nhìn xuống đường Trần Hưng Đạo về phía quận 5. Tòa nhà cao bên tay trái chính là Victoria Hotel
Từ ngã 3 Trần Hưng Đạo – Petrus Ký đi chút nữa sẽ đến ngã 4 Trần Hưng Đạo – Huỳnh Mẫn Đạt.
Đường Trần Hưng Đạo, chỗ căn nhà đang xây dựng là vị trí ngã 4 với đường Huỳnh Mẫn Đạt. Bên trái của hình này là khách sạn Victoria đã nhắc tới ở bên trên
_
Hình chụp cùng 1 vị trí với hình trên, nhưng hình này từ năm 1959, khi bên trái chưa xây dựng khách sạn Victoria
_
Đường Huỳnh Mẫn Đạt đi ra tới Trần Hưng Đạo
_
Ngay ngã tư này là nhà hàng ca nhạc – vũ trường Moulin Rouge (Cối Xay Gió Đỏ)
_
Ngã 4 nhìn từ trên cao, Cối Xay Gió Đỏ ở bên trái hình này
_
Căn nhà trong hình này nằm đối diện bên kia đường của Cối Xay Gió Đỏ
Đi thêm 1 chút nữa sẽ đến ngã 4 Trần Hưng Đạo – Bùi Hữu Nghĩa:
Tiếp đến sẽ là ngã 3 Trần Hưng Đạo – Nguyễn Huỳnh Đức (nay là Trần Tuấn Khải)
Góc trên bên trái hình là ngã 3 Trần Hưng Đạo – Nguyễn Huỳnh Đức. Đường bên phải là Nghĩa Thục
Gần cuối đường Trần Hưng Đạo sẽ là ngã tư với đường An Bình:
Từ đây đi một đoạn ngắn nữa sẽ qua đại lộ Đồng Khánh của Chợ Lớn. Sau 1975, đường Đồng Khánh nối vào đường Trần Hưng Đạo và gọi thành đường Trần Hưng Đạo B. Sau đây là một số hình ảnh của đại lộ Đồng Khánh:
