Ca khúc Ngày Trở Về được nhạc sĩ Phạm Duy viết năm 1954 khi ông đang trên hành trình đi du học ở Pháp. Nhạc phẩm đã đi vào lòng công chúng vì nhạc sĩ đã gửi tâm tình yêu hòa bình và tấm lòng gắn bó với ruộng đồng quê hương của người thương bình vào trong bản nhạc. Lúc này tin tức về hiệp định Geneve về tình hình ở Việt Nam đã được loan báo rộng rãi, mang đến niềm hy vọng về sự kết thúc của một thời loạn lạc kéo dài, người thương binh sẽ được trở về bên mái nhà quê cũ:
Ngày trở về, anh bước lê
Trên quãng đường đê đến bên lũy tre
Nắng vàng hoe, vườn rau trước hè cười đón người về
Mẹ lần mò ra trước ao
Nắm áo người xưa ngỡ trong giấc mơ
Tiếc rằng ta đôi mắt đã loà vì quá đợi chờ
Click để nghe Duy Khánh hát trước 1975
Nghệ thuật kể chuyện bằng lời ca của nhạc sĩ Phạm Duy thật đặc sắc, làm cho chúng ta hình dung được chân bước lê trên quãng đường về thôn cũ của người thương binh, phải qua đến lũy tre xanh rồi mới qua được vườn rau để vào cổng nhà và gặp được mẹ. Đó là hình ảnh đầy cảm động và cảm xúc dâng tràn của một người lính ra đi trong thời buổi tao loạn, khi trở về thân thể không còn lành lặn như xưa mà phải “bước lê” trên quãng đường đê về nhà.
“Cổ lai chinh chĭến kỷ nhân hồi”, xưa nay người ra chĭến trận hiếm có ai trở về, nên dù anh có về trên đôi nạng gỗ thì dù sao vẫn còn hơn là “anh trở về trong hòm gỗ cài hoa”. Vườn rau luống cà thân thương trước hè trong nắng vàng hoe cười đón người về, hình ảnh quê nghèo mà đượm tình yêu quê hương được gặp lại sau bao ngày dài xa cách, đem đến cho người trở về cảm giác vẫn thân thương quê nhà ta đó vẫn quen thuộc như ngày nào.
Cảnh vật còn nguyên như xưa cười vui đón người trở về, còn mẹ già thì đã già thêm và đôi mắt đã lòa vì quá trông chờ mong mỏi con về. Những nốt nhạc trầm chậm của lời hát “Mẹ lần mò, ra trước ao nắm áo người xưa” cho người nghe đầy cảm động về tình thương yêu của bà mẹ mù lòa lần mò ra trước ao để đón con trở về, lần ra chỉ biết “nắm áo” đứa con yêu tưởng không có ngày trở về, sau bao năm con ra đi biền biệt.
Mẹ nắm lấy áo con mà tưởng như đang ở trong giấc mơ, và câu hát “Tiếc rằng ta đôi mắt đã lòa vì quá đợi chờ” đã làm cho nhiều người con ở ngoài trận địa không cầm được nước mắt khi nhớ về mẹ hiền ở nơi quê nghèo.
Click để nghe Thái Thanh hát trước 1975
Ngày trở về, trong bếp vui
Anh nói chuyện nghe: chuyện đời chĭến sĩ
Sống say mê, đường xa lắm khi nương hồn về quê
Chiều lặn tà, anh bước ra
Vườn khuya sáng mờ, ruộng đất hoang vu
Luống nghẹn ngào, hẹn sớm tinh mơ anh về đồng lúa.
Ngày trở về là ngày vui mà người thương binh từ lâu thường mơ ước được về sống với quê nhà như xưa. Trong chái bếp khói tỏa lên từng bữa cơm nghèo đoàn tụ gia đình, từ nay bên bếp lửa có thêm tiếng cười và kể chuyện vui của người thương binh trở về bỏ lại sau lưng những chĭến trận hiểm nguy. Đời chĭến sĩ sống say mê sông hồ nhưng ai cũng “đường xa lắm khi nương hồn về quê”, ai cũng ước mơ sống đời hòa bình êm ấm nơi quê nhà.
Ngày trở về mừng mừng tủi tủi, cho người đi xa trở về như giấc mơ và kẻ ở lại quê bao ngày đợi chờ, xiết bao vui mừng, cảm động đến “luống nghẹn ngào”. Anh bước ra ngắm chiều lặn tà, những buổi chiều quê nhà đã từ lâu xa cách anh thường “nương hồn” thương nhớ từng liếp cải vồng rau, hẹn ngày về đồng lúa để tiếp tục cày bừa, gặt hái như những ngày xưa.
Ngày trở về, có anh nông phu chống nạng cầy bừa
Vì thương yêu anh nên ngày trở về
Có con trâu xanh hết lòng giúp đỡ
Ngày trở về, lúa ngô thi nhau hát đùa trước ngõ
Gió mát trăng thanh, ôi ngày trở về
Có anh thương binh sống đời hoà bình
Một bức tranh đầy xúc cảm làm lay động lòng người: “Có anh nông phu chống nạng cày bừa”. Anh nông phu vì mang thương tật nên làm việc nhà nông khó khăn, nhưng chắc chắn rằng lòng anh đang mạnh mẽ và mở rộng chào đón bao mơ ước cho tương lai. Con trâu như cũng thương yêu và cảm thông với anh nông phu chống nạng nên “hết lòng giúp đỡ” công việc cày bừa trên ruộng đồng.
Ngày trở về, ruộng đất không còn bỏ hoang vu như trước đây nữa, nhờ vào sức lao động của người trở về nên “lúa ngô thi nhau hát đùa trước ngõ” Khung cảnh xanh mượt của quê nhà hứa hẹn cho ngày mai ấm no hạnh phúc.
Ước mơ hòa bình, được sống với miền quê có gió mát trăng thanh yên bình là ước mơ của bao người sống trong thời ly loạn. Có lẽ giấc mơ này to lớn quá so với nỗi đau ly loạn thời đó, nên khi “Có anh thương binh sống đời hòa bình” rồi mà anh vẫn còn thốt lên: “…Ôi ngày trở về” như chưa hẳn tin đó là sự thật.
Trong hồi ký của mình, nhạc sĩ Phạm Duy kể rằng ông viết Ngày Trờ Về ngay khi đang trên con tàu sang Pháp để du học năm 1954. Lúc đó dù đã có vợ con, nhưng giấc mộng ấp ủ được xuất ngoại để học hỏi ở Phương Tây từ lâu của ông đã thành hiện thực. Không cần phải có học bổng của chính phủ Pháp, qua mấy năm sáng tác, Phạm Duy cũng dành dụm đủ để đi học tự túc.
Trích hồi ký Phạm Duy:
| Ngày ra đi, vợ tôi (đã có mang tới tháng thứ tư) cùng cả gia đình tiễn tôi lên tầu ở bến Sáu Kho, và cũng như trong bất cứ một cuộc tạm biệt nào, tất cả mọi người đều có vẻ bùi ngùi. Nhưng sau khi chụp bức ảnh chia tay với vợ con và gia đình nhà vợ, tầu ra khỏi bến Saigon là tôi hết buồn ngay.
Tôi còn thấy vui khi thấy Hội Nghị Genève đã kết thúc, hoà bình đã tới. Là một công dân hạng nhì, tôi hi vọng nước Việt Nam đã hoà bình rồi thì sẽ có ngày được thống nhất. Cho nên ngoài những giờ phút vui thú ở trên tầu hay ở những bến bờ xa lạ, tôi vẫn có những lúc nhớ về quê hương yêu quý. Sống với tinh thần lãng du nhưng con tim vẫn đập theo nhịp Việt Nam, tôi có cảm hứng để soạn ra một bài hát mang thể tài dân ca phát triển, bài Ngày Trở Về:
Ngày trở về, anh bước lê
Trên quãng đường đê đến bên lũy tre
Nắng vàng hoe, vườn rau trước hè
Cười đón người về…
Với bài Ngày Trở Về, đây là lần thứ hai tôi nói tới nhân vật thương binh. Hình như mỗi lần ở trong nước có một biến cố lớn nào xảy ra là trong sự vui mừng của tôi lại có xót thương len vào. Cách Mạng vừa thành công, có chút māu đổ là tôi khóc người chĭến sĩ vô danh. Kháng chĭến khởi sự và trên đà thắng lợi là tôi nhớ người thương binh. Giữa mùa chĭến thắng, tôi chúc tụng anh hùng Sông Lô rất nhiều thì tôi cũng thương bà mẹ Gio Linh không ít. Bây giờ, trên chiếc tầu biển lười biếng trôi trên đại dương, tôi có đủ thì giờ để nghĩ tới trận Điện Biên Phủ. Là người Việt Nam, ai chẳng hãnh diện khi thấy người Việt khởi sự tay không mà đánh bại một đoàn quân viễn chinh có đầy đủ vũ khí. Nhưng khi thấy biết bao nhiêu xương māu đổ xuống cho chĭến thắng cuối cùng, tôi lại cũng chỉ nghĩ tới ngày trở về của anh thương binh mà thôi… |
Bài hát này còn có phần lời 2, như sau:
Ngày trở về, những đóa hoa
Thấm thoát mười năm nhớ anh vắng xa
Có nhiều khi đời hoa chóng già vì thiếu mặn mà
Đàn trẻ đùa bên lũ trâu
Tiếng hát bình minh thoáng trên bãi dâu
Gió về đâu, còn thương tiếc người giọng hát rầu rầu.
Người kể rằng: Ai hỡi ai
Ai nhớ chuyện ai, chuyện người con gái
Chiến binh ơi, vì sao nát tan gia đình yên vui
Đừng giận hờn, thôi tiếc thương
Vì Xuân đã về trên khắp quê hương
Chớ thẹn thuồng vì nếu tôi quen em ngoài đồng vắng.
Ngày trở về, có anh thương binh lấy vợ hiền lành
Người đẹp bên anh, ta cùng học hành
Những khi tan công, hết việc, xếp gánh
Ngày lại ngày có em vui tươi xách gạo bến nước
Có nắm cơm ngon, ôi trời lạnh lùng
Có đôi uyên ương sống đời mặn nồng.
Nếu như ở phần lời 1, bài hát nói về hành trình về thấy lại cảnh cũ người xưa của người thương binh, gặp lại người mẹ già đã bao năm trường ngóng đợi đến cả mù lòa, thì ở phần lời 2 là phần kết hạnh phúc tròn vẹn của anh bên người vợ hiền lành.
Click để nghe Nhật Trường hát trước 1975
Bài: Trương Đình Tuấn
(Vui lòng không copy bài viết này nếu không có sự đồng ý của nhacxua.vn)