Trước năm 1975, Sài Gòn có những khu vực gọi là “công trường” rất quen thuộc với những thị dân đô thành, như là Công trường quốc tế, công trường Mê Linh, công trường Diên Hồng, công trường Lam Sơn… Đó là những khoảng đất công nhỏ hơn nhiều so với công viên, nhưng cũng là mảng xanh đủ để tô điểm cho khu vực trung tâm của đô thành, thỉnh thoảng có thêm những hàng ghế đá nhỏ để người Sài Gòn có thể tạm dừng chân bước mỏi, đó là Công trường Quốc Tế, đặc biệt là công Trường Mê Linh…
Trong những địa điểm này thì công trường Mê Linh là một nơi đặc biệt, đã lưu dấu nhiều sự kiện và biến cố lịch sử. Công trường Mê Linh nằm ở giáp sông Sài Gòn, nơi có tượng đài Đức Thánh Trần Hưng Đạo, là đoạn đầu của Bến Bạch Đằng, cũng là vị trí mà vào thế kỷ 19, quân Pháp đã đổ bộ để chiếm thành Gia Định (cổng thành nằm ở giữa 2 đường Đinh Tiên Hoàng – Tôn Đức Thắng hiện nay).
Khi người Pháp bắt đầu xây dựng Sài Gòn thành một đô thị lớn và đặt tên đường từ năm 1863, vị trí công trường Mê Linh là giao của 3 con đường lớn. Đến năm 1875, tháp Lamaille được chuyển về vị trí này. Đây là tháp nhọn dạng hình chóp để vinh danh một người Pháp tên là Jules Lamaille (còn có tên khác là Navaillé), là một đại úy Hải quân Pháp đã có đóng góp nhiều trong việc phát triển thương mại tại Saigon và thuộc địa. Trước đó tháp Lamaille được dựng ở vị trí bờ sông đầu đường Catinat vào năm 1865.
Vài năm sau đó (khoảng năm 1877), vị trí này còn được dựng thêm bức tượng Thủy sư đề đốc Pháp Charles Rigault de Genouilly (ở bên cạnh tháp Lamaille), nên công trường này mang tên là Rigault de Genouilly.
Thời đó người Sài Gòn thường quen gọi là Tượng Một Hình, Tượng Hai Hình và Tượng Ba Hình, trong đó bức tượng hình viên sĩ quan Pháp (Rigault de Genouilly) chính là Tượng Một Hình. Tượng Hai Hình được đặt ở trước Nhà Thờ Đức Bà (đầu đường Catinat), ở vị trí “tượng Đức Mẹ vô nhiễm nguyên tội” sau này. Gọi là “2 hình” vì đó là tượng của 2 người Bá Đa Lộc và Hoàng Tử Cảnh. Tượnɡ Ba Hình là tượng Gambetta và 2 người lính Pháp từng nằm ở vị trí ngã tư đường Norodom – Pellerin (nay là Lê Duẩn – Pasteur).
Vài năm sau đó (cuối thập niên 1890), người Pháp thay tháp Lamaille bằng ngọn tháp nổi tiếng Doudart de Lagrée.
Trước đó, tháp Doudart de Lagrée được dựng năm 1877 ở đầu đường Charner (nay là Nguyễn Huệ), ở ngay vị trí mà sau này xây Dinh Xã Tây (tức Tòa Đô Chánh). Lúc đó đường Charner vẫn còn là một con kênh lớn. Đúng 10 năm sau (năm 1887), vì nhu cầu lấp kênh để làm đại lộ Charner, người Pháp chuyển tháp Doudart de Lagrée về đầu đường Bonard, ở ngay vị trí mà sau này xây Opera House. Lại đúng 10 năm sau đó (năm 1897), để lấy đất xây dựng Opera House, một lần nữa, cũng là lần cuối cùng, tháp Doudart de Lagrée lại được chuyển về vị trí công trường Rigault de Genouilly (tức là công trường Mê Linh hiện nay), và ngọn tháp nhọn nổi tiếng này tồn tại đến tận những năm 1960.
–
Nhiều người đã nhầm 2 tháp Lamaille và Doudart de Lagrée. Tuy nhiên có thể phân biệt với nhau bằng cách là tháp Lamaille có phần chóp nhọn hơn, còn tháp Doudart de Lagrée có phần đế to hơn.
Năm 1945, trong những ngày đầu của Cách Mạng Tháng 8 ở Sài Gòn, tượnɡ Gеnᴏᴜilly bị dỡ bỏ (riêng tháp Doudart de Lagrée vẫn còn lại thêm hơn 10 năm nữa).
Năm 1952, chính quyền Quốc Gia Việt Nam đổi tên con đường Paul Blanchy, đoạn xuất phát từ công trường Rigault de Genouilly đến đại lộ Norodom thành đường mang tên Trưng Nữ Vương.
Đến năm 1955, đường Trưng Nữ Vương ghép với đoạn đường còn lại của Paul Blancy (từ Norodom tới cầu Kiệu) và đổi tên thành Hai Bà Trưng, đồng thời công trường Rigault de Genouilly cũng được đổi tên thành Công trường Mê Linh, một cái tên gắn liền với Hai Bà Trưng, là những vị nữ vương lập kinh đô tại Mê Linh sau khi phất cờ khởi nghĩa chống quân Đông Hán hồi thế kỷ 1. Càng ý nghĩa hơn nữa, bên cạnh đường Hai Bà Trưng còn có một con đường khác mang tên Thi Sách (tên đường thời Pháp là Cornulier), cũng nối ra công trường Mê Linh.
Công trường Mê Linh được thiết kế hình bán nguyệt, nhiều cây xanh và hoa cỏ, ở giữa có một hồ nước nhân tạo từ đầu thập niên 1960.
Năm 1962, tại vị trí Tượng Một Hình cũ, chính quyền xây dựng tượng đài Hai Bà Trưng của nhà điêu khắc Nguyễn Văn Thế.
Tuy nhiên tượng đài này chỉ tồn tại được khoảng 1 năm. Đến năm 1963, khi đệ nhất cộng hòa sụp đổ, lấy lý do rằng gương mặt của tượng đài Hai Bà Trưng trông giống gương mặt 2 mẹ con bà Nhu nên đám đông đã giật đổ tượng, chỉ còn trơ lại phần đế.
Suốt trong gần 4 năm, phần đế này để trống, cho đến năm 1967, Hải quân VNCH kết hợp với Hội Đức Thánh Trần tổ chức thi tạc tượng Trần Hưng Đạo để đặt tại công trường Mê Linh (Đức Thánh Trần Hưng Đạo cũng được xem là thánh tổ của binh chủng hải quân VNCH). Tác phẩm của một tác giả trẻ vừa tốt nghiệp Đại học Mỹ thuật Sài Gòn tên là Phạm Thông đã thắng giải. Tượng cao gần 6m, đứng trên bệ tượng hình lăng trụ tam giác cao gần 10m. Phần bệ này được xây bọc đế tượng Hai Bà Trưng cũ vào bên trong.
Cho đến nay, tượng Trần Hưng Đạo vẫn còn lại, đứng oai nghiêm chỉ ra phía xa sông Sài Gòn.
Một số hình ảnh khác của Công Trường Mê Linh qua thời gian:
–
Đông Kha (nhacxua.vn) biên soạn