Thời tiền chiến, có 2 nhạc sĩ cùng rất tài hoa, có tài năng thiên phú, nhưng yểu mệnh và qua đời rất sớm khi tuổi mới ngoài đôi mươi, để lại nhiều thương tiếc cho hậu thế, đó là nhạc sĩ Đặng Thế Phong và Hoàng Quý. Giả sử rằng nếu cuộc đời của họ kéo dài thêm được vài năm nữa thôi thì chúng ta đã được thưởng thức thêm rất nhiều ca khúc bất tử nữa, chứ không chỉ vỏn vẹn với Con Thuyền Không Bến, Giọt Mưa Thu… (Đặng Thế Phong) hay Cô Láng Giềng (Hoàng Quý).
Nhắc đến nhạc sĩ Hoàng Quý, người ta thường chỉ nhắc đến độc nhất một ca khúc Cô Láng Giềng, được viết cho mối tình thực sự của chính ông, mà quên đi sự đóng góp lớn của ông cho nền tân nhạc Việt Nam ở thời kỳ sơ khai từ cuối thập niên 1930 – đầu thập niên 1940.
Nhạc sĩ Phạm Duy viết trong hồi ký: “Đánh giá Hoàng Quý không nên chỉ thu hẹp vào những sáng tác của ông, bởi vì sự hoạt động cho nền nhạc hùng còn là một điều khiến chúng ta phải ghi nhớ và ghi ơn. Ông là linh hồn của đám nhạc sĩ trẻ ở Hải Phòng, thúc đẩy mọi người sáng tác và ông làm cho những sáng tác đó có một đời sống hẳn hoi, nghĩa là in ra, hát lên trong những sinh hoạt hướng đạo hay học sinh của ông”.
Nhạc sĩ Hoàng Quý tên thật là Hoàng Kim Quý, sinh ngày 31 tháng 10 năm 1920 tại Hải Phòng. Ông có người em trai là nhạc sĩ Hoàng Phú, tức Tô Vũ – tác giả của những ca khúc nổi tiếng Tạ Từ, Em Đến Thăm Anh Một Chiều Mưa, Tiếng Chuông Chiều Thu…
Hai anh em Phú – Quý cách nhau 3 tuổi, nhưng vì Hoàng Quý học trễ nên 2 ông học chung với nhau tại trường trung học Lê Lợi ở Hải Phòng. Tại trường này, cả 2 được theo học nhạc lý với nhạc sĩ Lê Thương, cùng theo học còn có người bạn chung lớp là nhạc sĩ Canh Thân sau này. Sau đó anh em Phú-Quý còn theo học violin với bà Leprêtre – Một góa phụ người Pháp là chủ cửa hàng “Orphéce” – Cơ sở duy nhất ở đất Cảng bán các nhạc khí, bản nhạc và sách nhạc phương Tây. Tuy nhiên chỉ học được hết tập Mazas e’lesmeentaire cơ bản, vì học phí đắt quá nên 2 anh em Phú – Quý nghỉ học.
Sau đó, Hoàng Quý thường đến các quán bar ở đát Cảng vào lúc chiều tối, trèo lên tường ngồi để “học lỏm” các nhạc công người Philippines biểu diễn guitare Espagnone, guitare Hawai, Banjio alto, kèn saxophone, đàn contre-basse.
Vì mê nhạc và tìm mọi cách để học như vậy nên chẳng bao lâu sau Hoàng Quý đã có thể chơi được các loại nhạc cụ, thời gian sau đó có thể trở thành giáo viên dạy nhạc của trường Bonnal. Sau này, nhạc sĩ Văn Cao nói rằng 2 nhạc sĩ Lê Thương và Hoàng Quý là những người có ảnh hưởng rất lớn trong sự nghiệp của ông.
Thời gian dạy nhạc ở trường Bonnal – Hải Phòng, nhạc sĩ Hoàng Quý sáng tác ca khúc dành cho phong trào hướng đạo mang tên Anh Hùng Xưa, nhắc về vị anh hùng cờ lau khởi nghĩa ở Hoa Lư:
Anh hùng xưa nhớ hồi là hồi niên thiếu
Dấy binh lấy lau làm cờ quên mình là mình giúp nước
Dấn thân khắp nơi nguy nan ngàn thu lừng danh đất nước
Sứ quân khắp nơi kinh hoàng tiếng hùng nước Nam…
Bài hát không còn của riêng Hướng đạo nữa, mà là một trong những bản hùng ca đầu tiên của Tân nhạc Việt Nam. Sau đó nhạc sĩ Hoàng Quý còn sáng tác thêm một ca khúc nữa từ niềm cảm hứng về câu chuyện vua Đinh Tiên Hoàng, đó là bài Bóng Cờ Lau:
Ta cùng nhau đi thăm nơi hùng xưa
Oai linh đứng muôn đời giữa nơi sông cùng núi
Và sân đá tưởng rêu giãi gan sương cùng nứa
Ngàn bông lau đưa theo chiều gió phấp phới…
Nhạc sĩ Hoàng Quý còn sáng tác ca khúc về vị anh hùng lịch sử khác là Lê Lợi trong bản hùng ca Nước Non Lam Sơn:
Non cao ngất khí thiêng
Tưng bừng một sáng mùa Xuân mới
Tiếng reo vang đưa cùng theo gió đằng xa vời
Vừng ô lên sương tàn mờ sau mây núi
Bóng quân đi theo tiếng chiêng oai hùng rơi…
Click để nghe Mạnh Phát hát Nước Non Lam Sơn năm 1950 (Mạnh Phát sau này là nhạc sĩ nhạc vàng nổi tiếng)
Ngoài những bản hùng ca đó, nhạc sĩ Hoàng Quý còn có sáng tác bài hát nhẹ nhàng mang tên Chùa Hương ngay vào thuở tân nhạc mới hình thành:
Chùa Hương lướt trên nước xanh với bao êm đềm
Con thuyền đưa tôi đến nơi thần tiên
Chùa Hương với đồi núi cao biết bao êm đềm
Phút mơ màng quên hết ưu phiền…
Click để nghe Hoàng Lan hát Chùa Hương năm 1949
Thời gian này cuối thập niên 1930, ở Hải Phòng có những hoạt động tân nhạc sôi nổi, tiêu biểu là nhạc sĩ Lê Thương, một thầy giáo dạy Pháp văn và Sử, Địa, nhưng đam mê sáng tác âm nhạc. Lê Thương dạy ở trường trung học Lê Lợi – là nơi tụ tập của nhóm học sinh yêu đàn hát mà ông gọi là nhóm “hippi tiền chiến” gồm có Hoàng Quý, Hoàng Phú, Phạm Ngữ, Canh Thân, sau đó còn có Văn Cao. Nhóm này đã giới thiệu các tác phẩm của nhạc sĩ Lê Thương tại Nhà hát lớn Hải Phòng lúc Thế Lữ ra hoạt động cho hội Ánh Sáng tại đất Cảng mùa hè năm 1939.
Khi nhạc sĩ Lê Thương rời Hải Phòng cuối năm 1939, nhóm “hippi tiền chiến” vẫn duy trì hoạt động. Đây là thời điểm xảy ra thế chiến 2, phong trào Phục hưng ở Pháp do Pétain chủ xướng đã lan sang Việt Nam, thúc đẩy các hoạt động Hướng đạo của thanh niên. Các hoạt động này cần có những bài hát riêng, là những bài ngợi ca lịch sử hào hùng của dân tộc. Vào mùa xuân năm 1941, trong kỳ trẩy hội Đền Hùng, hàng ngàn Hướng Đạo sinh, trong đó có nhóm “hippi tiền chiến” đã hát vang những bài hào hùng mới sáng tác như Gọi Bạn Lên Đường, Tiếng Chim Gọi Đàn, Dưới Bóng Thông Xanh… của nhạc sĩ Hoàng Quý, Vui Lên Đường của Văn Cao, Ngày Xưa của Hoàng Quý (sau này lấy bút danh Tô Vũ).
Cuối năm 1943, bên cạnh nhóm Hướng Đạo sinh mang tên Đoàn Bạch Đằng, nhạc sĩ Hoàng Quý đã đặt tên cho nhóm “hippi tiền chiến” là nhóm Đồng Vọng, lúc này đã có thêm nhiều sáng tác mới như Bóng Cờ Lau, Nước Non Lam Sơn… là những bài hùng ca đầu tiên của Tân nhạc.
Click để nghe ca sĩ Mạnh Phát (sau này là nhạc sĩ nổi tiếng) hát ca khúc Nước Non Lam Sơn, bản thu năm 1950
Nhóm Đồng Vọng tập hợp lại được khoảng 70 bài, trong đó riêng Hoàng Quý có tới 60 bài, in trong 7 tập nhạc Đồng Vọng. Nhóm cũng lập ra ban nhạc mang tên Violetta để trình bày các nhạc phẩm đó. Có thể nói nhóm Đồng Vọng đã khiến cho Tân nhạc thời kỳ đầu không chỉ có những bài ca lãng mạn có tính chất biểu diễn, mà còn có những bài ca kêu gọi người yêu nước với giai điệu hào hùng, tạo cảm hứng cho nhạc sĩ Lưu Hữu Phước phát động phong trào nhạc hùng của Tổng Hội Sinh Viên thời gian sau đó.
Song song với sáng tác hùng ca, thời kỳ này nhạc sĩ Hoàng Quý còn sáng tác ca khúc nổi tiếng nhất sự nghiệp: Cô Láng Giềng.
“Cô láng giềng” trong bài hát này sau đó cũng là người vợ yêu dấu của nhạc sĩ Hoàng Quý, tên là Hoàng Oanh.
Hoàng Oanh là một hoa khôi nức tiếng ở Hải Phòng, vốn là nơi nổi danh có nhiều người đẹp trên khắp cả nước. Không chỉ có Hoàng Quý si mê cô Hoàng Oanh, mà hầu hết các chàng trai tuổi đôi mươi ở đất cảng năm đó đều thầm thương trộn nhớ nàng, trong đó có nhạc sĩ Văn Cao. Năm 1995, khi nói về hoàn cảnh sáng tác ca khúc bất hủ Bến Xuân, nhạc sĩ Văn Cao kể lại:
“Ngày xưa tôi có thầm yêu một người con gái mà không dám nói ra. Nhưng người ấy hiểu lòng tôi và đến với tôi. Vì thế nên mới có câu hát “Em đến tôi một lần” và có bài hát này”.
Người con gái ấy chính là Hoàng Oanh. Hiểu được tấm chân tình của chàng nhạc sĩ trẻ, một hôm Hoàng Oanh tìm đến thăm Văn Cao khi ông đang ở Bến Ngự (Hải Phòng). Không chỉ đến thăm mà nàng còn làm mẫu cho Văn Cao vẽ, khi đó Văn Cao còn là một hoạ sĩ có tiếng. Hình bóng giai nhân đó đã trở thành bất tử trong ca khúc Bến Xuân, được sáng tác vào khoảng năm 1942:
“Nhà tôi bên chiếc cầu soi nước,
em đến tôi một lần,
bao lũ chim rừng hợp đàn trên khắp bến xuân”.
Click để nghe Thái Thanh hát Bến Xuân trước 1975
Hình dáng nàng Oanh được nhạc sĩ vẽ lên thật đẹp:
“Tới đây chân bước cùng ngập ngừng
Mắt em như dáng thuyền soi nước
Tà áo em rung theo gió nhẹ thẹn thùng ngoài bến xuân”
Hoàng Oanh khi đó cũng là một nữ ca sĩ của Hải Phòng, và khi đến thăm Văn Cao có lẽ nàng cũng đã hát, nên được nhạc sĩ kể lại:
“Ai tha hương nghe ríu rít “Oanh” ca
Cánh nhạn vào mây thiết tha
lưu luyến tình vừa qua”
Tuy nhiên nàng chỉ đến thăm Văn Cao có một lần mà thôi, có lẽ là vì trái tim nàng đã chọn trao cho Hoàng Quý.
Trở lại hoàn cảnh sáng tác của ca khúc Cô Láng Giềng, lúc sinh thời nhạc sĩ Hoàng Phú (Tô Vũ) từng kể lại là vào khoảng năm 1942-1943, Hoàng Quý phải rời Hải Phòng, rời xa người yêu để lên Sơn Tây làm thư ký cho một trang trại nuôi bò của người họ hàng.
Nhạc sĩ Hoàng Quý có vóc người dong dỏng cao và điển trai, xung quanh luôn có nhiều bóng hồng, nhưng ông chỉ say mê một người đẹp cùng quê Hải Phòng là Hoàng Oanh.
Khoảng 6 tháng ở Sơn Tây, có lẽ không chịu nỗi sự nhớ nhung ngăn cách nên ông bỏ về Hải Phòng. Trên đường về ông ghé thăm người em Hoàng Phú đang ở tại Hà Nội và cho người em xem qua bài hát Cô Láng Giềng vừa mới sáng tác ở Sơn Tây. Vì xa cách lâu ngày, người nhạc sĩ luôn mơ về một ngày được dừng gót phiêu linh để trở về thăm người yêu:
Hôm nay trời xuân bao tươi thắm
Dừng gót phiêu linh về thăm nhà
Chân bước trên đường đầy hoa đào rơi
Tôi đã hình dung nét ai đang cười
Tôi mơ trời xuân bao tươi thắm
Đôi mắt trong đen màu hạt huyền
Làn tóc mây chiều cùng gió ngàn dâng sóng
Xao xuyến nỗi niềm yêu…
Ca khúc Cô Láng Giềng sau đó cũng như là món quà cưới đầy ý nghĩa, vì ngay sau trở về Hải Phòng, nhạc sĩ Hoàng Quý đã làm đám cưới với cô Hoàng Oanh.
Nhưng đáng tiếc thay, hạnh phúc của nhạc sĩ Hoàng Quý và “cô láng giềng” Hoàng Oanh quá ngắn ngủi, vì đến năm 1946, nhạc sĩ Hoàng Quý qua đời vì căn bạo bệnh, để lại “cô láng giềng” Oanh goá bụa cùng “đôi mắt nhung đen màu hạt huyền”.
Click để nghe Sĩ Phú hát Cô Láng Giềng trước 1975
Có một điều xin nhắc thêm, bài hát Cô Láng Giềng nguyên tác của Hoàng Quý có kết thúc rất đẹp, khi người lữ khách chân bước rộn vui trên đường về để gặp lại người yêu, khi “bóng hoa bên thềm đã thắm rồi”, nghĩa là tình kia cũng đã đến hồi đơm hoa kết mộng:
Cô láng giềng ơi
Nay bóng hoa bên thềm đã thắm rồi.
Chân bước vui bên bờ đường quê.
Em có hay chăng giờ tôi về…
Tuy nhiên khi nhạc sĩ Hoàng Quý đưa cho em trai là Hoàng Phú xem ca khúc này ở Hà Nội trên đường về Hải Phòng, vì quá thích giai điệu bài hát, nhạc sĩ Hoàng Phú đã xin phép anh trai cho viết thêm lời 2 cho “Cô Láng Giềng”, và chính phần lời 2 này trở thành một sự “tai hại”, vì đã làm cho nhiều thế hệ khán giả suốt 80 năm qua trách lầm “cô láng giềng”.
Phần lời 2 của nhạc sĩ Hoàng Phú thêm vào là câu chuyện tình dang dở rất buồn, khi mà cô láng giềng đã bỏ rơi chàng trai để lên xe hoa cùng người khác:
Trước ngõ vào thôn vang tiếng pháo.
Chân bước phân vân lòng ngập ngừng.
Tai lắng nghe tiếng người nói cười xôn xao.
Tôi biết người ta đón em tưng bừng.
Click để nghe danh ca Anh Ngọc hát Cô Láng Giềng trong ban Tiếng Tơ Đồng
Nhạc sĩ Hoàng Phú (Tô Vũ) nói lúc sinh thời: “Thật ra lời 2 này không phải là tâm tư của Hoàng Quý mà do tôi hư cấu và Hoàng Quý đã đồng ý. Xem như là một tác phẩm nghệ thuật chứ không phải là sự miêu tả một mối tình có thật, vì thực tế Hoàng Quý không có một bi kịch về tình yêu như nội dung của lời 2!”.
Nay thì tất cả những người xưa đã không còn nữa, nhưng qua bài viết này, xin được “minh oan” cho cô láng giềng năm xưa.
Đông Kha (nhacxua.vn) biên soạn