Nhạc sĩ Phạm Duy cũng là một trong những nhạc sĩ phổ thơ nhiều nhất, nổi tiếng nhất, điển hình là phổ thơ Cung Trầm Tưởng, Nguyễn Tất Nhiên, Phạm Thiên Thư, Minh Đức Hoài Trinh. Nhờ nhạc Phạm Duy mà công chúng yêu nhạc biết đến những nhà thơ Phạm Văn Bình, Vũ Hữu Định…
Trong số vài trăm nhạc sĩ nổi tiếng của miền Nam xưa, có không ít nhạc sĩ thành công với những bài nhạc phổ thơ, nổi tiếng nhất là Phạm Đình Chương, Anh Bằng, Ngô Thụy Miên… nhưng nếu xét về số lượng ca khúc được yêu thích, thì không ai có thể sánh bằng với nhạc sĩ Phạm Duy, vốn được công nhận là một “phù thủy” trong việc phổ nhạc cho thơ.
Với tài năng sáng tác đa dạng thể loại của mình, nhạc sĩ Phạm Duy không chỉ phổ nhạc thành công cho những thi phẩm đã rất nổi tiếng trước đó như Ngậm Ngùi (Huy Cận), Tiếng Sáo Thiên Thai (Thế Lữ), Hoa Rụng Ven Sông, Tiếng Thu (Lưu Trọng Lư), Màu Tím Hoa Sim – Áo Anh Sứt Chỉ Đường Tà (Hữu Loan)… mà ông còn là người chắp cánh cho tên tuổi của những nhà thơ bay cao, bay xa, dù trước đó không được công chúng biết đến rộng rãi, như Phạm Thiên Thư với Ngày Xưa Hoàng Thị, Gọi Em Là Đóa Hoa Sầu, Đưa Em Tìm Động Hoa Vàng, Em Lễ Chùa Này; Nguyễn Tất Nhiên với Em Hiền Như Maseor, Hai Năm Tình Lận Đận, Thà Như Giọt Mưa; Vũ Hữu Định với Còn Chút Gì Để Nhớ; Phạm Văn Bình với Chuyện Tình Buồn; Minh Đức Hoài Trinh với Kiếp Nào Có Yêu Nhau, Đừng Bỏ Em Một Mình; Huyền Chi với Thuyền Viễn Xứ; Linh Phương với Kỷ Vật Cho Em.
Sau đây mời các bạn cùng xem lại 24 bài ca bất hủ được phổ từ thơ của nhạc sĩ Phạm Duy, được chia thành 4 phần.
Sau đây là phần 1, những bài nhạc phổ thơ quen thuộc:
Thuyền Viễn Xứ (thơ Huyền Chi)
Tác giả bài thơ Thuyền Viễn Xứ được nhạc sĩ Phạm Duy phổ nhạc này là thi sĩ Huyền Chi, tên thật là Ngọc Bút, quê quán ở Bắc Ninh. Vì hoàn cảnh đất nước, phải ly hương từ rất sớm, bà đã viết Thuyền Viễn Xứ từ năm 1952. Những năm tuổi nhỏ được theo cha mẹ về thăm quê mỗi năm và đi đây đi đó, nữ thi sĩ đã có nhiều cảm xúc về quê hương xứ Bắc. Hơn nữa, sự phân ly, chia cắt gia đình quá sớm khi còn bé đã để lại một ấn tượng sâu trong lòng Huyền Chi. Vì vậy bà đã tưởng tượng ra một cuộc chia ly trên quê hương (trước khi nó biến thành sự thật vào năm 1954). Đó là lý do ra đời của bài thơ Thuyền Viễn Xứ.
Click để nghe Thuyền Viễn Xứ
Năm 1952, Huyền Chi đến nhà in báo Sống Chung trên đường Trần Hưng Đạo quận Nhứt để xem tập thơ vừa in xong của mình. Tập thơ mang tên Cởi Mở, gom lại 22 bài thơ được viết từ khi tác giả mới 16 tuổi.
Lúc đó tuy mới 18, cô gái tên Ngọc Bút (Huyền Chi) đã tham gia biên tập thơ cho báo Phụ Nữ của bà Nguyễn Thị Lan Phương và gia nhập nhóm thơ – văn – nhạc lấy tên là Chim Việt. Những bài thơ trong tập đã được đăng rải rác trên một số báo, Ngọc Bút dùng bút danh Khánh Ngọc, rồi sau đó là Huyền Chi.
Cũng vào buổi đó, nhạc sĩ Phạm Duy vừa đến và được bà Đào, chủ nhà in, giới thiệu về nữ thi sĩ trẻ tuổi Huyền Chi. Vị nhạc sĩ khi ấy hãy còn trẻ, mới 32 tuổi nhưng đã là tên tuổi nổi tiếng nhất ở Sài Gòn. Được biết là Huyền Chi vừa in xong tập thơ, ông mượn xem và xin một tập để nếu có bài nào hay thì xin được phổ thành ca khúc.
Năm 1953, nhạc sĩ Phạm Duy phổ nhạc cho bài thơ, với giai điệu buồn mênh mang như từng đợt sóng đưa con thuyền xa bến, với những lời hát chẳng những gửi gắm niềm nhớ nhung của một triệu người rời quê cha đất tổ vào 1 năm sau đó (1954), mà hơn hai thập niên sau đó sẽ lại một lần nữa gửi gắm nỗi lòng của hàng triệu người phải bỏ lại tất cả những gì yêu thương nhất trên mảnh đất quê hương để phiêu bạt nơi đất lạ quê người:
Chiều nay sương khói lên khơi
Thùy dương rũ bến tơi bời
Làn mây hồng pha ráng trời
Sóng Đà Giang thuyền qua xứ người
Bài hát này đặc biệt được yêu thích với giọng hát buồn mênh mang, thẳm sầu và ngấn lệ của danh ca Lệ Thu.
Mùa Thu Chết (thơ Apolinaire – Bùi Giáng)
Mùa Thu Chết là ca khúc nổi tiếng của nhạc sĩ Phạm Duy phổ từ thơ của thi sĩ Pháp Apolinaire theo bản dịch tiếng Việt của Bùi Giáng. Ca khúc này gắn liền với sự nghiệp của Julie, bởi vì đây là ca khúc mà cô thu dĩa đầu tiên, là ca khúc đánh dấu thời điểm Julie chuyển sang hát nhạc Việt sau một thời gian dài hát nhạc ngoại trong những năm đầu của sự nghiệp. Đặc biệt hơn, bài hát này được nhạc sĩ Phạm Duy sáng tác riêng cho Julie, và cũng trong thời điểm đó, nghệ danh “Julie Quang” được nhạc sĩ Phạm Duy chọn để ra mắt công chúng.
Click để nghe Julie hát năm 1992
Julie nói về bài hát như sau: “Mùa Thu Chết là một kết hợp của Thi Ca – East meets West (Đông Tây gặp gỡ) – thai nghén và sinh ra bởi những cổ thụ như Apolinaire, Bùi Giáng và Phạm Duy thì làm sao không đáp ứng được nhu cầu thời thế. Duyên may cho tôi kết tụ tại đấy…”
Trong hồi ký của mình, Julie kể rằng vào năm 1970, thời điểm cô bắt đầu được nhạc sĩ Phạm Duy dẫn dắt để chuyển sang hát nhạc Việt, cô không biết Bùi Giáng là ai, dù lúc đó ông đã là một thi sĩ lừng lẫy.
Một hôm Bùi Giáng đến thăm Phạm Duy, nhạc sĩ khoe với thi sĩ: “Để Moi bảo bọn nhỏ đàn hát cho Toi nghe! Julie, con hát bài “Vòng Tay Nữ Sinh” và bài “Hai Khía Cạnh Cuộc Đời nhé!” (Đó là 2 ca khúc nhạc ngoại lời Việt của Phạm Duy, tên gốc là To Sir With Love và Both Sides Now).
Trong lúc Julie hát thì Bùi Giáng cầm cây bút chì hí hoáy vào một tờ giấy… Rồi ông khen Julie hát hay, và nói: “Ông và Bố sẽ có bài hát dính liền với tên con!”
Khi Julie đang hát thì thi sĩ dịch bài thơ L’autaumne est morte của thiên tài Guillaume Apolinaire ra tiếng Việt ngay tại chỗ, và cũng trong ngày hôm ấy nhạc sĩ Phạm Duy đã cho ra đời ca khúc Mùa Thu Chết để dành riêng cho giọng hát Julie:
“Ta ngắt đi một cụm hoa thạch thảo,
Em nhớ cho mùa thu đã ᴄhết rồi”
Áo Anh Sứt Chỉ Đường Tà (thơ Hữu Loan)
Năm 1949, tại Thanh Hóa, từ nỗi đau đớn vô cùng vì mất đi người vợ yêu thương, nhà thơ Hữu Loan sáng tác một bài thơ mang tên Màu Tím Hoa Sim. Khi đó ông làm thơ là để cho riêng mình, cho nỗi đau không thể diễn tả bằng lời, và có lẽ là lúc đó ông cũng không thể ngờ được rằng tác phẩm của mình lại có sức sống bền bỉ đến như vậy. Đã hơn 70 năm qua, câu chuyện buồn về một đồi tím hoa sim vẫn được hàng triệu người nhớ đến qua những tác phẩm âm nhạc bất hủ.
Tại miền Nam từ thập niên 1960, đã có rất nhiều nhạc sĩ nổi tiếng phổ nhạc cho bài thơ này thành những ca khúc nổi tiếng, như Những Đồi Hoa Sim của Dzũng Chinh, sau đó là các nhạc sĩ Song Ngọc, Duy Khánh, Anh Bằng…
Tuy nhiên bài hát nổi tiếng nhất và bám sát theo lời gốc của bài thơ nhất có lẽ là ca khúc Áo Anh Sứt Chỉ Đường Tà.
Nhạc sĩ Phạm Duy, người từng gặp thi sĩ Hữu Loan trong chiến khu từ cuối thập niên 1940, đã bắt đầu phổ nhạc cho bài thơ Màu Tím Hoa Sim ngay từ khi nó vừa được sáng tác, nhưng phải đến năm 1971 thì bài hát Áo Anh Sứt Chỉ Đường Tà mới được hoàn thành, rồi được danh ca Thái Thanh hát lần đầu trong băng Shotguns số 25 của nhạc sĩ Ngọc Chánh, ngay sau đó lại được Elvis Phương hát lại trong băng Shotguns số 26.
Click để nghe Thái Thanh hát Áo Anh Sứt Chỉ Đường Tà trước 1975
Với Áo Anh Sứt Chỉ Đường Tà, nhạc sĩ Phạm Duy cũng đã giữ lại hầu hết câu chữ của bài thơ gốc, trở thành ca khúc bất tử qua thời gian tròn nửa thế kỷ.
Còn Chút Gì Để Nhớ (thơ Vũ Hữu Định)
Bài thơ “Còn Chút Gì Để Nhớ” của cố thi sĩ Vũ Hữu Định, vỏn vẹn chỉ có 4 khổ nhưng đã vẽ được bằng ngôn ngữ thơ một bức “chân dung” rất riêng của Pleiku, một thành phố cao nguyên miền Nam. Tác phẩm của Vũ Hữu Định, đặc biệt là sau khi được âm nhạc Phạm Duy chắp cánh, đã có sức hấp dẫn mạnh mẽ, vô hình trung trở thành một trong những “lời giới thiệu” nhẹ nhàng mà sâu lắng về Pleiku. Nói cách khác, Vũ Hữu Định (và Phạm Duy) đã đội vương miện cho thành phố Pleiku.
Bài thơ được đăng trong báo Khởi Hành năm 1970, được lọt vào mắt của Phạm Duy, và nhạc sĩ đã tìm lên đến Pleiku để gặp Vũ Hữu Định. Trong một buổi chiều họp mặt nhiều văn nghệ sĩ của Pleiku, trong đó có tác giả của bài thơ “Còn Chút Gì Để Nhớ” – Vũ Hữu Định, nhạc sĩ Phạm Duy đã rút giấy bút ra từ túi áo và kẻ rất nhanh những dòng nhạc, rồi hát thử cho mọi người nghe bài Còn Chút Gì Để Nhớ và sau đó bài hát đã nổi tiếng ngay sau khi phát hành.
Toàn bộ bài hát 16 câu đều đắt giá, mô tả bức tranh của một vùng phố cao nguyên, dù không đẹp lộng lẫy, nhưng đủ để lại bao lưu luyến cho lòng người. Đặc biệt nhất là 2 câu hát thường được nhắc tới khi hát về Pleiku:
em Pleiku má đỏ môi hồng
ở đây buổi chiều quanh năm mùa đông…
Click để nghe Thái Thanh hát Còn Chút Gì Để Nhớ trước 1975
Ngậm Ngùi (thơ Huy Cận)
Lúc sinh thời, nhạc sĩ Phạm Duy có lần chia sẻ, ông rất mê thơ Huy Cận. Năm 1940, ông từng chọn 2 bài thơ của thi sĩ Huy Cận là bài Nhớ Hờ và bài Thu Rừng để tập tành phổ nhạc nhưng không thành công. Thế rồi một cơ duyên khác lại được mở ra, đó là năm 1960, người tình của ông khi đó là nữ thi sĩ Lệ Lan, người rất yêu thơ tiền chiến đã bày tỏ mong muốn ông phổ nhạc những bài thơ mà nàng thích trong đó có bài “Ngậm Ngùi” của Huy Cận. Chiều lòng người đẹp, nhạc sĩ đồng ý “hát lên những bài thơ mà nàng thích”, nhưng thực lòng ông không quá để tâm và kỳ vọng về tác phẩm này. Sau thất bại ở lần thử đầu tiên với thơ Huy Cận, nhạc sĩ có lẽ cũng mất đi ít nhiều cảm hứng dù lúc đó ông đã rất thành công trong nhiều bài nhạc phổ thơ khác
Tuy nhiên, điều bất ngờ ngoài sức tưởng tượng của nhạc sĩ là ca khúc “Ngậm Ngùi” từ khi ra đời được yêu thích và đón nhận nồng nhiệt cho đến tận ngày nay. Vô số ca sĩ đã chọn trình diễn ca khúc này, trong đó có những giọng ca đã trở thành huyền thoại trong nhiều thế hệ yêu nhạc như Thái Thanh, Lệ Thu, Khánh Ly, Anh Ngọc, Tuấn Ngọc, Khánh Hà, Duy Quang, Thái Hiền, Ý Lan,…
Nắng chia nửa bãi, chiều rồi!
Vườn hoang trinh nữ khép đôi lá rầu
Sợi buồn con nhện giăng mau
Em ơi hãy ngủ anh hầu quạt đây
Click để nghe Thái Thanh hát Ngậm Ngùi trước 1975
Click để nghe Lệ Thu hát Ngậm Ngùi trước 1975
Chuyện Tình Buồn (thơ Phạm Văn Bình)
Nhà thơ Phạm Văn Bình được nhiều người biết đến trong làng văn nghệ từ thập kỷ 1960 và 1970, đặc biệt là kể từ khi nhạc sĩ Phạm Duy phổ bài thơ Chuyện Tình Buồn của ông thành ca khúc nổi tiếng. Có thể nói chỉ cần duy nhất 1 bài này, tên tuổi của Phạm Văn Bình đã được lưu danh thiên cổ.
Nhà thơ Phạm Văn Bình sinh năm 1940 ở Đông Hà; nhưng quê gốc Bát Sơn, Lương Điền, Thừa Thiên (nay là xã Lộc Điền, huyện Phú Lộc, tỉnh Thừa Thiên – Huế).
Sau khi hoàn tất bậc Trung Học và có bằng Tú Tài 2, ông về quê dạy Việt Văn tại trường Trung Học Bán Công Đông Hà từ 1963. Ông đứng trên bục giảng từ 1963 đến năm 1966 thì phải rời trường để thi hành lệnh động viên vào quân ngũ.
Sau khi được thụ huấn ở quân trường, nhà thơ Phạm Văn Bình được bổ nhiệm làm sĩ quan tâm lý ᴄhιến của sư đoàn TQLC, làm việc tại Sài Gòn. Từ đó, ông có cơ hội quen biết với giới văn nghệ sĩ, thơ được xuất hiện trên các tạp chí, trong đó có bài Chuyện Tình Buồn được nhạc sĩ Phạm Duy phổ thành ca khúc cùng tên nổi tiếng qua các giọng hát danh ca Thái Thanh, Sĩ Phú, Tuấn Ngọc…
Thái Thanh hát Chuyện Tình Buồn trước năm 1975
Click để nghe bài hát Chuyện Tình Buồn qua tiếng hát Tuấn Ngọc
Click để nghe Sĩ Phú hát Chuyện Tình Buồn
Tình Cầm (thơ Hoàng Cầm)
Sinh thời, nhạc sĩ Phạm Duy từng nói rằng ông rất yêu mến các sáng tác của nhà thơ Hoàng Cầm, đã nhiều lần đưa thơ vào nhạc. Tình bạn thân thiết của Phạm Duy và Hoàng Cầm không chỉ đơn thuần là mối quan hệ giữa một nhạc sĩ phổ nhạc và một nhà thơ. Mà qua những bài thi nhạc hòa quyện đó, họ vỗ về nhau về tinh thần, nâng đỡ nhau cùng thăng hoa trong sự nghiệp.
Nhạc sĩ Phạm Duy, ngoài việc có tài năng thiên bẩm về nhạc, như thể muôn vàn nốt nhạc đã được soạn sẵn trong đầu, đọc thơ mà ra nhạc, thì ông còn có sự chăm chút chỉn chu, thấu đáo của người nhạc sĩ trong từng câu chữ và ngôn từ. Và ca khúc “Tình Cầm” mà ông phổ nhạc từ bài thơ “Nếu Anh Còn Trẻ” của thi sĩ Hoàng Cầm chính là minh chứng cho sự toàn tâm, thuỷ chung đó của nhạc sĩ Phạm Duy với âm nhạc.
Click để nghe Sĩ Phú hát Tình Cầm
Bài thơ được Hoàng Cầm viết năm 1941, nhưng đến tận năm 1985, Phạm Duy mới đem phổ nhạc. Có lẽ bởi đến tận khi đó, khi tuổi đã ngoài sáu mươi, mọi chuyện đã an bày, ông mới thấu cảm được nỗi đau của người bạn trong mối tình ẩn giấu sau bài thơ chất chứa nhiều dự cảm buồn.
Nếu anh còn trẻ như năm ấy
Quyết đón em về sống với anh
Những khoảng chiều buồn phơ phất lại
Anh đàn em hát níu xuân xanh…
Tiếng Sáo Thiên Thai (thơ Thế Lữ)
Trong quan hệ gia đình, nhạc sĩ Phạm Duy có chút dính líu với nhà thơ nổi tiếng thời tiền chiến Thế Lữ. Vợ của nhạc sĩ Phạm Duy là danh ca Thái Hằng gọi vợ của Thế Lữ (Phạm Thị Nghĩa) là cô ruột. Như vậy Phạm Duy – Thái Hằng sẽ gọi Thế Lữ là chú (theo cách gọi của người Bắc, tức là dượng theo cách gọi của miền Nam), và chính Thế Lữ là người đặc nghệ danh cho cô gái mang tên Phạm Thị Quang Thái là Thái Hằng.
Tiếng Sáo Thiên Thai vốn là một bài thơ rất nổi tiếng của Thế Lữ được xuất bản năm 1941. Hơn 10 năm sau đó (1952), nhạc sĩ Phạm Duy đã phổ thành nhạc:
Click để nghe Thái Thanh hát Tiếng Sao Thiên Thai trước 1975
Click để nghe Khánh Ly – Lệ Thu song ca Tiếng Sáo Thiên Thai
Kỷ Vật Cho Em (thơ Linh Phương)
Kỷ Vật Cho Em là một bài hát nổi tiếng của nhạc sĩ Phạm Duy viết về sự bi hùng của người lính trong thời binh lửa,
Nhạc sĩ Phạm Duy đã nói về bài hát này trong hồi ký:
“…Bài hát trở thành một hiện tượng thời đó. Ở phòng trà, khi ca sĩ hát bài đó lên bao giờ cũng có sự náo động nơi khán thính giả. nếu là thường dân thì phản ứng cũng vừa phải. Nhưng vì hồi đó dân nhà binh ở bốn vùng ᴄhιến thuật về Sài Gòn là đi phòng trà, và khi trong đám thính giả có một sĩ quan đi nghỉ phép hay một thương phế binh là có sự phản ứng ghê hồn nơi người nghe. Có thể nói bài này gây một không khí phản ᴄhιến, nhưng có một cái gì cao hơn chính trị. Nó nói đến định mạng của con người Việt Nam, nhất là cuộc hành quân Lam Sơn 719 qua bên kia Hạ Lào…”.
Click để nghe Thái Thanh hát Kỷ Vật Cho Em trước 1975
Em hỏi anh, em hỏi anh bao giờ trở lại
Xin trả lời, xin trả lời mai mốt anh về.
Anh trở lại có thể bằng ᴄhιến thắng Pleime,
Hay Đức Cơ, Đồng Xoài, Bình Giã,
Tưởng Như Còn Người Yêu (Thơ Lê Thị Ý)
Một bài thơ rất buồn của nhà thơ Lê Thị Ý được nhạc sĩ Phạm Duy phổ nhạc. Lê Thị Ý là em họ của nhạc sĩ Phạm Tuyên, bà gọi nhà văn hóa Phạm Quỳnh (cha của Phạm Tuyên) là bác ruột (anh của mẹ, người miền Nam gọi là cậu). Anh của Lê Thị Ý là nhà thơ Vương Đức Lê (tên thật là Lê Đức Vương). Khi nhà thơ Vương Đức Lê làm chủ bút tuần báo Gào Thét, ông đã đem bài Thương Ca 1 trích trong tập thơ Thương Ca gồm 10 bài của cô em gái Lê Thị Ý để đăng trên Gào Thét. Báo vừa phát hành, nhà văn Nguyễn Đức Quỳnh đọc được liền điện thoại cho ban của mình là Phạm Duy để đề nghị phổ nhạc. Ngay sau đó, 1 ca khúc mang tên Tưởng Như Còn Người Yêu phổ từ Thương Ca 1 được ra đời:
Ngày mai đi nhận xáᴄ ᴄhồng
Say đi để thấy mình không là mình
Ngày mai đi nhận xác anh
Cuồng si thuở ấy, hiển linh bây giờ
Click để nghe Julie Quang hát Tưởng Như Còn Người Yêu trước 1975
Kết thúc phần 1 những ca khúc nhạc phổ thơ nổi tiếng của nhạc sĩ Phạm Duy. Phần 2 sẽ giới thiệu những bài nhạc phổ thơ quen thuộc của 5 thi sĩ Phạm Thiên Thư, Nguyễn Tất Nhiên, Cung Trầm Tưởng, Lưu Trọng Lư, Minh Đức Hoài Trinh.
Bài: Đông Kha
Bản quyền bài viết của nhacxua.vn