Lịch sử hình thành và hình ảnh ngày xưa của tỉnh Gia Định (1835-1975)

Ngày nay, khi nhắc đến Gia Định, những người từng sống ở Sài Gòn trước năm 1975 thường nghĩ về vùng đất tỉnh lỵ của tỉnh Gia Định xưa là khu vực trung tâm quận Bình Thạnh ngày nay. Tên gọi tỉnh Gia Định đã được hình thành từ năm 1835 và tồn tại qua nhiều thời kỳ trước khi chính thức kết thúc từ sau năm 1975.

Địa bàn tỉnh Gia Định trước khi giải thể tương ứng với thành phố Thủ Đức và một số quận, huyện thuộc TPHCM ngày nay, bao gồm: Quận 7, Quận 12, Bình Tân, Bình Thạnh, Gò Vấp, Phú Nhuận, Tân Bình, Tân Phú, Bình Chánh, Cần Giờ, Hóc Môn, Nhà Bè (chỉ ngoại trừ vùng trung tâm Sài Gòn, xưa thuộc địa bàn của đô thành Sài Gòn).

Tên gọi Gia Định đã có từ lâu đời, ngay từ thời điểm Lễ thành hầu Nguyễn Hữu Cảnh nhận lệnh chúa Nguyễn Phúc Chu vào kinh lược xứ Đồng Nai năm 1698 rồi sau đó lập dinh Phiên Trấn, gồm phủ Gia Định và huyện Tân Bình.

Theo chuyên khảo về tỉnh Gia Định do Hội nghiên cứu Đông Dương thực hiện năm 1902 thì chữ Gia Định theo tiếng Hán có nghĩa là Sự yên tĩnh hoàn toàn, trong đó Gia là rất đẹp, Định là nghỉ ngơi, cố định.

Một số nhà trí thức người Việt vào cuối thế kỷ 19 đã xem chữ Gia Định như là viết tắt của vua Gia Long, diễn giải rằng Gia Định là xứ được ổn định nhờ vua Gia Long. Tuy nhiên điều này chắc chắn là không đúng vì tên gọi Gia Định đã có trước khi niên hiệu Gia Long ra đời từ rất lâu.

Khi chúa Nguyễn Ánh thống nhất được đất nước và lên ngôi vua Gia Long năm 1802, lúc đó vua mới cho đổi phủ Gia Định thành trấn Gia Định, đồng thời các dinh cũng đổi thành các trấn, gồm: Phiên An, Biên Hòa, Định Tường, Vĩnh Thanh và Hà Tiên. Tất cả các trấn này nằm dưới sự cai quản của trấn Gia Định. Có thể coi đây là thời kỳ “Gia Định ngũ trấn”.

Đến năm 1808, trấn Gia Định được đổi thành Gia Định Thành, và cho cai quản 5 trấn, là: Phiên An, Biên Hòa, Vĩnh Thanh, Định Tường và An Giang. Đã có rất nhiều người từng giữ chức tổng trấn thành Gia Định, đều là những danh tướng lừng lẫy như Trương Tấn Bửu, Nguyễn Huỳnh Đức, Nguyễn Văn Trương, nhưng vị tổng trấn được người dân Gia Định kính trọng nhất là tả quân Lê Văn Duyệt.

Sau khi Lê Văn Duyệt qua đời năm 1832, vua Minh Mạng bãi bỏ chức tổng trấn, chia xứ Nam ra làm 6 tỉnh là Phiên An, Biên Hòa, Định Tường, Vĩnh Long, An Giang và Hà Tiên (gọi chung là Nam Kỳ Lục tỉnh),

Năm 1835, tỉnh Phiên An đổi tên lại thành tỉnh Gia Định, bao gồm vùng đất rộng lớn kéo dài từ Tây Ninh xuống tới tận tỉnh Tiền Giang (bao gồm cả Gò Công) của ngày nay. Tỉnh Gia Định này tồn tại cho đến khi người Pháp xâm chiếm vùng đất này từ năm 1859.

Sau khi Pháp chính thức nắm quyền điều hành 3 tỉnh Nam kỳ là Gia Định, Biên Hòa, Định Tường từ năm 1862, đô đốc Bonard ban hành quyết định tổ chức tạm thời nền hành chánh của tỉnh Gia Định, vẫn theo các đơn vị hành chánh cũ của triều Nguyễn, gồm có 3 phủ, mỗi phủ 3 huyện (cách phân chia này tồn tại đến năm 1867). Các phủ thuộc tỉnh Gia Định lúc đó là:

1. Phủ Tân Bình lỵ sở ở Sài Gòn, trước khi giải thể thì địa bàn của phủ Tân Bình gần tương ứng với địa bàn Sài Gòn hiện nay.

2. Phủ Tây Ninh có lỵ sở ở thôn Khang Ninh thuộc huyện Tân Ninh (nay thuộc thành phố Tây Ninh). Địa bàn phủ Tây Ninh trước khi giải thể tương ứng với tỉnh Tây Ninh và 1 phần của tỉnh Long An hiện nay.

3. Phủ Tân An, địa bàn tương ứng với phần lớn tỉnh Long An và tỉnh Tiền Giang ngày nay (chỉ trừ Mỹ Tho lúc đó thuộc tỉnh Định Tường).

Tên tỉnh Gia Định được giữ nguyên trong thời kỳ đầu của thời Pháp thuộc, cho đến năm 1867, khi Pháp chiếm được trọn 6 tỉnh Nam kỳ thì chính quyền thuộc địa bãi bỏ các đơn vị hành chính: phủ, huyện, rồi phân chia lại toàn bộ cõi Nam Kỳ.

Lúc này tỉnh Gia Định cùng 5 tỉnh khác của xứ Nam kỳ bị chia nhỏ ra thành 25 hạt thanh tra. Địa bàn TPHCM của thời điểm hiện tại tương ứng các đơn vị hành chánh thời điểm đó là thành phố Sài Gòn, hạt thanh tra Sài Gòn, thành phố Chợ Lớn và hạt thanh tra Chợ Lớn.

Lúc này tên gọi Gia Định đã biến mất, thay vào đó là tên gọi hạt thanh tra Sài Gòn. Năm 1874, thành phố Sài Gòn dự định thành lập (chính thức là từ năm 1877), nên tòa tham biện của hạt Sài Gòn chuyển từ trung tâm thành phố Sài Gòn ra vùng ngoại ô là làng Bình Hòa, tại vị trí ngày nay là trụ sở UBND quận Bình Thạnh. Đây cũng chính là tỉnh lỵ, trung tâm của tỉnh Gia Định sau này.

–

Từ đầu năm 1876, Thống đốc Nam kỳ ký nghị định đổi hạt thanh tra thành hạt tham biện, từ đó hạt thanh tra Sài Gòn đổi thành hạt tham biện Sài Gòn.

Lúc này vì lỵ sở của hạt Sài Gòn đã chuyển về làng Bình Hòa, để tránh trùng tên với thành phố Sài Gòn, vào ngày 24/8/1876, hạt tham biện Sài Gòn đổi tên thành hạt tham biện Bình Hòa.

Tuy nhiên, từ lúc này xảy ra những nhầm lẫn, thư từ gửi về hạt Bình Hòa bị nhầm lẫn qua hạt Biên Hòa, và ngược lại, dẫn đến những chậm trễ nghiêm trọng cho việc giải quyết hồ sơ. Vì vậy ngày 16 tháng 12 năm 1885, Thống đốc Nam kỳ lại ban hành nghị định đổi tên hạt Bình Hòa đổi tên thành hạt Gia Định. Từ đó, tên gọi Gia Định trở lại là tên gọi hành chánh chính thức.

Nghị định ngày 20 tháng 12 năm 1899 của Toàn quyền Đông Dương đổi tất cả các hạt tham biện thành tỉnh kể từ ngày 1 tháng 1 năm 1900, từ đó hạt tham biện Gia Định trở thành tỉnh Gia Định. Tỉnh lỵ của tỉnh Gia Định vẫn đặt tại làng Bình Hòa.

Ngày 1 tháng 1 năm 1911, tỉnh Gia Định chia thành bốn quận: Thủ Đức, Nhà Bè, Gò Vấp và Hóc Môn. Vùng đất Bình Thạnh ngày nay thuộc về tổng Bình Trị Thượng, quận Gò Vấp, tương ứng với 2 làng Bình Hòa Xã và Thạnh Mỹ Tây, là trung tâm của Gia Định. Lúc này có một tuyến xe lửa (sau này là xe điện) đi từ trung tâm Sài Gòn về hướng Gò Vấp – Hóc Môn của tỉnh Gia Định.

Lúc này tỉnh Gia Định đã thu hẹp rất nhiều so với thời nhà Nguyễn và thời Pháp mới chiếm Nam kỳ, nhưng so với thành phố Sài Gòn và thành phố Chợ Lớn hay tỉnh Chợ Lớn thì địa bàn tỉnh Gia Định vẫn rất rộng, có thể thấy ở tấm bản đồ tỉnh Gia Định năm 1930 sau đây:

Trong tập du ký Một Tháng Ở Nam Kỳ được Phạm Quỳnh viết năm 1918, ông đã nói về tỉnh Gia Định như sau:

Gần Sài Gòn có tỉnh lỵ Gia Định, cách đô thành một cây lô mét. Có con đường lớn đi vòng quanh, hồi xưa những người Tây ở Sài Gòn lấy làm chỗ đi chơi mát buổi chiều vui lắm, tức như con đường đê Parraud ở Hà Nội vậy. Nay có con đường xe lửa nhỏ, qua Gia Định, Gò Vấp, tới Hóc Môn. Đất Gia Định là đất cổ nhất ở Nam bộ, có quan hệ lịch sử bản triều nhiều lắm. Khi bản triều mới khai thác xứ Nam dựng cơ sở ở đấy. Rồi sau Đức Cao Hoàng ta hưng đế nghiệp, đánh Tây Sơn, đặt Nam trấn cũng ở đó. Cho nên trước kia cái tên Gia Định thường dùng để chỉ chung cả đất Nam kỳ vậy.

Ngày 11 tháng 5 năm 1944, Toàn quyền Đông Dương ký nghị định tách một số vùng (nằm kế cận Khu Sài Gòn – Chợ Lớn) của tỉnh Gia Định để lập tỉnh Tân Bình, tỉnh lỵ tỉnh Tân Bình đặt tại làng Phú Nhuận (nay là quận Phú Nhuận). Tỉnh Tân Bình khi đó có duy nhất một quận là quận Châu Thành (lập ngày 19 tháng 9 năm 1944). Làng Bình Hòa Xã và làng Thạnh Mỹ Tây (tức Bình Thạnh ngày nay) khi đó thuộc thuộc tổng Bình Trị Thượng, quận Châu Thành, tỉnh Tân Bình.

Tỉnh Tân Bình tồn tại đến tháng 8 năm 1945 thì giải thể (sau này trở thành một quận của tỉnh Gia Định). Làng Bình Hòa Xã và làng Thạnh Mỹ Tây trở lại thuộc tổng Bình Trị Thượng, quận Gò Vấp, tỉnh Gia Định cho đến năm 1956.

Một số hình ảnh ở tỉnh Gia Định thời thuộc Pháp:

Quận Thủ Đức:

Quận Gò Vấp:

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

Hình ảnh ở Tân Bình xưa:

–

Sau năm 1956, các làng gọi là xã, trong đó có xã Bình Hòa Xã và xã Thạnh Mỹ Tây. Xã Bình Hòa Xã (thuộc quận Gò Vấp) tiếp tục giữ vai trò là tỉnh lỵ tỉnh Gia Định cho đến năm 1975. Tuy nhiên, quận lỵ Gò Vấp lại đặt tại xã Hanh Thông Xã.

–

Thời điểm này, tỉnh Gia Định ngăn cách với đô thành Sài Gòn qua ranh giới tự nhiên là rạch Nhiêu Lộc – Thị Nghè, liên kết bằng những cây cầu bắc qua con rạch này, đó là cầu Thị Nghè, cầu Phan Thanh Giản, cầu Bông, cầu Kiệu, cầu Trương Minh Giảng…

Một số hình ảnh của tỉnh Gia Định thời kỳ 1955-1975:

–

–

–

Một số hình ảnh vùng tỉnh lỵ của tỉnh Gia Định, xung quanh khu vực chợ Bà Chiểu ở Bình Hòa:

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

 

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

Một số hình ảnh đẹp ᴄủa Lănɡ Ônɡ, ở bên cạnh Bà Chiểu:

Một số hình ảnh ở quận Thủ Đức, tỉnh Gia Định:

Hình ảnh chợ Thủ Đức xưa:

Hình ảnh Phú Nhuận, quận lỵ của quận Tân Bình thuộc tỉnh Gia Định:

một số hình ảnh ᴄủa ngã tư Phú Nhuận:

Hình bên trên là tᴏàn ᴄảnh Ngã Tư Phú Nhuận nhìn từ trên ᴄaᴏ. Bên trái là đường Chi Lăng hướng đi Bà Chiểu, bên phải là đường Võ Tánh đi Lăng Cha Cả. Đường xéᴏ góᴄ là Võ Di Nguy, hướng bên trên νề Sài Gòn, hướng xuống dưới đi Gò Vấp. Tòa nhà màu trắng là trụ sở ᴄủa ngân hàng Việt Nam Thương Tín, ᴄòn tòa nhà ᴄó dấu ᴄhữ thập đỏ là Bệnh Viện Cơ Đốᴄ (nay là hội Chữ Thập Đỏ Phú Nhuận).

–

–

–

Một số hình ảnh ᴄủa ngã tư Phú Nhuận lúᴄ tòa nhà Việt Nam Thương Tín đang đượᴄ xây thêm lầu:

Xе đang đi trên đường Võ Tánh đến gần ngã tư Phú Nhuận, đi thẳng qua bên kia sẽ là đường Chi Lăng νề phía Bà Chiểu.

Hình bên dưới là lúᴄ tòa nhà màu trắng đã đượᴄ hᴏàn thành, xây thêm lầu ᴄhеn νàᴏ ᴄhính giữa tòa nhà ᴄũ đã ᴄó từ trướᴄ đó νài mươi năm.

Một số hình ảnh kháᴄ ᴄủa Bệnh Viện Cơ Đốᴄ ở góᴄ ngã tư Phú Nhuận:

–

–

–

Hình ảnh kháᴄ ᴄủa ᴄây xăng SHELL trên đường Võ Tánh:

–

–

–

–

–

Ngã tư Phú Nhuận ngày nay là giaᴏ điểm ᴄủa 4 ᴄᴏn đường kháᴄ nhau: Hᴏàng Văn Thụ, Phan Đăng Lưu, Nguyễn Kiệm νà Phan Đình Phùng. Trướᴄ 1975, đường Phan Đình Phùng νà đường Nguyễn Kiệm là 1, gọi là đại lộ Võ Di Nguy (kháᴄ νới đường Võ Di Nguy ở trung tâm đô thành Sài Gòn, nay là đường Hồ Tùng Mậu – Q1). Đường Hᴏàng Văn Thụ ngày xưa mang tên Võ Tánh (kháᴄ νới đường Võ Tánh ở Sài Gòn, nay là đường Nguyễn Trãi – Q1). Đường Phan Đăng Lưu ngày xưa mang tên Chi Lăng, nối ngã 4 Phú Nhuận νới Bà Chiểu ở xã Bình Hòa (trung tâm ᴄủa tỉnh Gia Định).

Sau đây là hình ảnh ᴄáᴄ ᴄᴏn đường xung quanh ngã tư Phú Nhuận:

Đường Võ Tánh (nay là Hᴏàng Văn Thụ):

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

–

Đường Chi Lăng (nay là đường Phan Đăng Lưu):

–

–

–

–

–

–

–

–

Đường Võ Di Nguy (nay là đường Phan Đình Phùng):

–

–

Một số hình ảnh ᴄhợ Phú Nhuận trên đường Võ Di Nguy (nay là Phan Đình Phùng):

–

–

–

Đường Võ Di Nguy (nay là đường Nguyễn Kiệm):

–

–

Sau năm 1975, tỉnh Gia Định chính thức giải thể, thay vào đó là thành phố Sài Gòn – Gia Định được thành lập ngày 3/5/1975. Đến tháng 9 trong cùng năm, xã Bình Hòa Xã và xã Thạnh Mỹ Tây cũ được tách ra khỏi quận Gò Vấp để thành lập quận Bình Hòa và quận Thạnh Mỹ Tây cùng trực thuộc thành phố Sài Gòn – Gia Định.

Đến ngày 20 tháng 5 năm 1976, quận Bình Hòa và quận Thạnh Mỹ Tây sáp nhập lại thành quận Bình Thạnh như ngày nay.

Ngày 2 tháng 7 năm 1976, thành phố Sài Gòn – Gia Định chính thức đổi tên thành TPHCM. Từ lúc này, tên gọi đơn vị hành chánh là Gia Định kết thúc. Hiện nay tên gọi này chỉ được sử dụng chính thức ở một số địa điểm, như Bệnh viện nhân dân Gia Định, công viên Gia Định, nhà thờ Giáo xứ Gia Định. Ngoài ra, khi đón xa bus từ trung tâm Sài Gòn đi về phía Phú Nhuận, Bình Thạnh, một số người Sài Gòn lớn tuổi vẫn giữ thói quen nói là đi về Gia Định.

Một số hình ảnh của sân Golf Gia Định trước 1975, nay là công viên Gia Định:

Bài: Đông Kha